Tímarit Máls og menningar - 01.10.1975, Síða 4

Tímarit Máls og menningar
ræður lögum og lofum með „vizku“ sinni, konunnar sem hefur erft kunn-
ustu galdrakvennanna, eða þess minni háttar andans manns sem hefur
súrnað í eigin heimsku og máttleysi); eða er æskilegra að smíða sinn eigin
heimsskilning í fullri vitund með gagnrýnni aðferð og því í samræmi við
eigið hugvit og hugarstarf, kjósa sér sitt eigið athafnasvið, taka fullan þátt
í að framleiða sögu heimsins, vera sjálfs sín leiðtogi í stað þess að taka
með þolgæði við því móti sem umhverfið þvingar upp á persónuleikann.
Atbugagrein 1. AS því er tekur til heimsskilningsins er maður alltaf áhang-
andi ákveðins hóps, og þessi hópur inniheldur félagslegar einingar sem hugsa og
starfa á sama hátt. Menn eru alltaf konformistar einhvers konformisma, menn eru
alltaf fjöldamenni eða félagsverur. Viðfangsefnið er þetta: til hvaða sögulegrar teg-
undar telst konformisminn, fjöldamennið sem einstaklingurinn hagar sér eftir?
Þegar heimsskilningur hans er ekki gagnrýnn og sjálfum sér samkvæmur, heldur
afsprengi hvers andartaks og af ýmsum toga, tilheyrir maðurinn samtímis mörgum
hópum, persónuleiki hans er einkennilegur samtíningur: sækir sumt til hellabúanna
og sumt til nýjusm vísinda, til fordóma allra söguskeiða og útkjálka og til þeirrar
framtíðarheimspeki sem mannkynið eignast þegar það verður orðið ein heild. Að
gagnrýna heimsskilning sjálfs sín þýðir þá það að ljá honum einingu og sam-
kvæmni og hefja hann á það stig sem heimshugsunin hefur komizt lengst. Þá þýðir
það einnig að gagnrýna alla heimspeki sem fram að þessu hefur orðið til, að svo
miklu leyti sem hún hefur skilið eftir fastar myndanir í alþýðuspeki. Upphaf gagn-
rýnisstarfsins verður vimndin um það hvað maður er raunverulega, sjálfsrannsókn
sem tekur tii áhrifa hins sögulega ferlis sem hingað til hefur átt sér stað, og hefur
skilið eftir í sérhverjum okkar ótal spor sem við höfum ekki neina skrá yfir. Slíka
skrá þarf að semja á undan öliu öðru.
Athugagrein 2. Ekki er hægt að skilja í sundur heimspekina og sögu heimspek-
innar, menninguna og sögu menningarinnar. í beinusmm og raunhæfusmm skiln-
ingi orðsins geta menn ekki verið heimspekingar, þ. e. a. s. haft gagnrýnan og sam-
kvæman heimsskilning, nema þeir séu sér meðvitandi um sögulegt afstæði þess skiln-
ings, það þróunarstig sem hann endurspeglar, og þá staðreynd að hann er í mótsögn
við aðra skilningshætti. Heimsskilningur okkar svarar ákveðnum viðfangsefnum,
sem eru afmörkuð og „upprunaleg" og eiga heima í nútímanum. Hvernig er hægt
að gera sér grein fyrir nútíðinni, mjög afmarkaðri nútíð, með hugsunarhætti sem
mótazt hefur í viðureign við viðfangsefni löngu liðinnar tíðar? Ef slíkt er gert,
þá er það sökum þess að við erum „tímavilltir" á okkar eigin tíma, steingerv-
ingar en ekki lifandi verur í heimi nútímans, eða að minnsta kosti einkennilega
„samsettar" verur. Og það ber reyndar við að félagshópar sem að sumu leyti eru
fulltrúar nútímans í hinu þróaðasta formi eru að öðru leyti á eftir samtímanum
vegna félagslegrar stöðu sinnar og geta því ekki öðlazt algert sögulegt sjálfræði.
Athugagrein 3. Ef rétt er að sérhvert tungumál geymi í sér frumþætti heims-
skilnings og menningar, þá er einnig rétt að tungumál hvers og eins ber vitni um
heimsskoðun hans, hvort hún er fjölhæf eða ósamsett. Þeir sem tala mállýzku eða
114