Tímarit Máls og menningar - 01.10.1975, Side 7

Inngangsfrœði heimspeki og sögulegrar efnishyggju
unaraðferð nútímans hefur krafizt. Sú hugsunaraðferð er útdráttur og sam-
safn allrar þessarar liðnu sögu, einnig mistaka hennar og óráðstiltækja.
Ekki er heldur hægt að fullyrða að þessi mistök og óráðstiltæki kunni ekki
að endurtaka sig nú á tímum og útheimta leiðréttingar, enda þótt þau heyri
til liðnum tíma og hafi þegar verið leiðrétt.
Hvaða hugmynd gerir alþýða sér um heimspeki? Þá hugmynd má greina
í algengum orðatiltækjum. Mjög algengt er orðatiltækið „að taka hlutun-
um heimspekilega“, og við nánari aðgæzlu virðist ekki ástæða til að for-
dæma það orðatiltæki gjörsamlega. Að sönnu hvemr þetta orðatiltæki
óbeinlínis til uppgjafar og þolinmæði, en samt sýnist höfuðboðskapur þess
vera hvatning til íhugunar, til að gera sér þess grein að viðburðirnir eru í
rauninni skiljanlegir með skynseminni og að þannig beri að líta á þá, með
því að einbeita skynsemiskröftum sínum, en láta ekki ósjálfráðar og sterkar
tilfinningar hrekja sig af leið. Unnt ætti að vera að flokka þessi alþýðlegu
orðatiltæki með svipuðum orðatiltækjum alþýðlegra rithöfunda, með því
að fletta upp á orðunum „heimspeki“ og „heimspekilegur“ í stórri orða-
bók, og þá mun koma í ljós að þessi orðatiltæki þýða einmitt það að menn
vinni bug á dýrslegum og frumstæðum ástríðum í þágu þess skilnings á
nauðsyninni sem fær athöfnum manna meðvitaða stefnu. Þetta er hinn
heilbrigði kjarni brjóstvitsins, það sem mætti einmitt kalla „skynsamlegt
vit“, og leggja þyrfti rækt við og gera heillegra og sjálfu sér samkvæm-
ara. Það er því auðséð að af þessum sökum einnig er örðugt að greina
svokallaða „vísindalega" heimspeki frá þeirri heimspeki sem kölluð er
„alþýðleg“ og er ekki annað en safn ósamstæðra hugmynda og skoðana.
Þá er komið að mjög mikilvægu viðfangsefni sem sérhver heimsskoðun
eða heimspeki, sem orðin er menningarhreyfing, „trú“, „trúarbrögð", verð-
ur að fást við. Hér er um það að ræða að varðveita hugmyndalega einingu
í allri félagsheildinni, sem sækir einmitt styrk og samstöðu í þessa hug-
myndafræði. Þróttur trúarbragðanna og katólsku kirkjunnar sér í lagi
hefur verið og er fólginn í því að gera sér fullkomna grein fyrir nauðsyn
kenningarlegrar einingar meðal hins „trúaða“ fjölda, og að berjast gegn
því að æðri menntastéttir félagsheildarinnar slitni frá hinum lægri. Róm-
verska kirkjan hefur ævinlega barizt af þrautseigju gegn því að tvenns-
konar trúarbrögð mynduðust: trúarbrögð menntaðra manna á annan bóg-
inn og trúarbrögð „einfaldra sálna“ á hinn bóginn.1
1 Hér er sleppt úr hálfri annarri síðu þar sem Gramsci ræðir þessa spurningu
nánar, með tilvísun til Benedetto Croce og fleiri ítalskra heimspekinga, reynsl-
117