Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Síða 110

Tímarit Mdls og menningar
í fyrsta lagi virðist mér það ekki trúverðug skoðun að höfuðsynd þess
sem kemur í veg fyrir að barn (eða einhver annar) fái að sýna það sem í því
býr sé ósannsögli eða lygi eða svikmæli við barnið. Eg fæ ekki betur séð en
að slík breytni fái alveg samrýmst fullri sannsögli og fullri vitneskju um
verðleika barnsins, bæði þá sem það nú hefur og hina sem það gæti haft til
að bera. Það er að vísu rétt að flestir og kannski allir sem koma illa fram við
aðra eru haldnir einhverjum blekkingum sem þeir nota til að réttlæta eða
afsaka breytni sína. En ranglæti þeirra og illska felst ekki einkum í sjálfs-
blekkingunni, heldur í þeirra eigingjörnu hvötum og illu verkum. Nú ber að
kannast við að Þorsteinn segir hvergi í tilvitnuninni hér að ofan beinlínis að í
tilviki sem þessu sé ranglætið fólgið í ósönnum meiningum hins rangláta
manns um hinn sem fyrir því verður, eða í athöfnum sem túlka má sem
ósannar yfirlýsingar. En í ljósi þess sem hann hefur áður sagt um réttlæti
sem sannmæli virðist manni þetta vera það sem hann ætti að segja nú.
En Þorsteinn segir svolítið annað en þetta. Raunar fæ ég ekki betur séð en
sannleikurinn gegni nú orðið öðru hlutverki en áður í kenningunni og
jafnvel sé um að ræða sannleika í allt öðrum skilningi en áður. Lítum enn
betur á hvað Þorsteinn segir: „Og barn nýtur þá og því aðeins sannmælis að
sannleikurinn um það — allur sannleikurinn ef nokkur von væri um hann —
fái að koma fram . . . Sannleikurinn er það sem í því býr.“ Ég get ekki skilið
þetta öðruvísi en svo að það sem hér er kallað sannleikur sé nánast það sama
og verðleikar, hinir góðu eiginleikar hvers og eins, hvort heldur þeir sem
þegar eru virkir eða hinir sem í okkur blunda og gætu komið í ljós síðar. Það
er verið að segja að barn njóti þá og því aðeins sannmælis að verðleikar þess
fái að koma í Ijós (sbr. orðalagið í síðustu málsgrein löngu tilvitnunarinnar
hér að ofan: „. . . að verðleikar mannlegra einstaklinga fái að koma fram.“).
Þó svo að Þorsteinn komist hér prýðilega að orði, virðist mér tal hans um
sannleika í þessu sambandi villa lesandanum sýn og hafa villt honum sjálfum
sýn. Það er eitt að segja að réttlætið sé sannsögli um verðleika fólks, hvort
heldur virka eða blundandi, annað að segja að réttlætið sé það að verðleikar
fólks (sannleikurinn um það í hinum nýja skilningi) fái að koma fram. Eg
get ekki séð að sannleikurinn um okkur í síðari skilningnum komi neitt við
þeim sannleika sem Eva braut gegn forðum. Sá löstur eða synd sem brýtur
gegn þessum sannleika er kannski ranglæti — ég held oftar þó græðgi eða
sinnuleysi — en ábyggilega ekki lygi: ef réttlætið er að sannleikurinn fái að
koma fram, þá er ranglætið að aftra því; ef „að sannleikurinn komi fram“
merkir hér það sem mér virðist það hljóti að merkja, þá er ranglætið fólgið í
því að koma í veg fyrir að verðleikar fólks fái að koma í ljós, koma í veg
fyrir að það fái að njóta sín. Vera má að hér sé komið nálægt kjarna réttlætis
og ranglætis. En þetta kemur venjulegum sannindum og ósannindum ekkert
236