Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Síða 123

Sannleikurinn og lífið
ekki neinum fræðilegum nytjastefnuskilningi — er ást og vinátta. En ást og
vinátta lúta engum lögmálum. Þess vegna þarf það til að mynda ekki að
koma neinum á óvart að þeir Platón og Aristóteles hafa allt aðrar hugmynd-
ir um ást og vináttu en við, þó að kenningar þeirra um réttlæti séu tilraunir
til að lýsa sama réttlætinu og við viljum lýsa. Til dæmis hefur Platón ekki
snefil af áhuga á varanlegri ást á fólki, hvað þá eilífri ást á því (hin eilífa
platónska ást er ást á allt öðrum hlutum). A okkar dögum er fólk alltaf að
sverja hvert öðru eilífa ást, og hundrað þúsund hjónaskilnaðir hafa engu
breytt um það. Þetta er gyðinglegt erfðagóss í kristninni sem við búum við,
bæði í ástarsögum og ástalífi, jafnvel þótt við trúum annars engu úr þeim
fræðum. Platóni þótti það hins vegar sjálfsagt að fullorðnir menn elskuðu
ekki nema unga menn, og hættu því svo um leið og piltarnir létu á sjá og
ekkert annað handa þeim að gera en að gifta sig. Að öðru leyti kom kven-
fólk ekki við sögu hjá honum sem kunnugt er.
Réttlætið þjónar hverjum manni og öllum mönnum jafnt. Astin er ást á
einum einstaklingi, á honum sem slíkum og engum manni öðrum: það er
þess vegna sem hún lýtur ekki lögmálum. En hún skiptir miklu fyrir heill
manns og hamingju sögðum við. Þessu fylgir að við getum ekki tilgreint
hver heill manns eða hamingja er, og þess vegna er nytjastefna röng
kenning. Kannski ég megi orða þetta svo að ástir tveggja einstaklinga séu
dálítið listaverk: öðruvísi en allar ástir aðrar. Líf hvers manns ætti líka að
geta verið listaverk, bara ef hann fengi að lifa því til fulls. En það fá menn
ekki, og þess vegna verðum við að berjast fyrir réttlætinu.
1 Joel Feinberg: „Noncomparative Justice“ í Rights, Justice, and the Bounds of
Liberty: Essays in Social Philosophy (Princeton University Press, Princeton NJ
1980), 265-266.
2 Um réttlætiskenningar þeirra Rawls og Nozicks má lesa þó nokkurt mál í
Skírnisritgerð minni „Hvað er réttlæti?“ sem er tilefni skoðanaskipta okkar Eyjólfs
Kjalars.
3 Sjá „Hvað er réttlæti?", einkum kaflana „Sérhyggjusöngur“ (182—188) og „Sátt-
málakenning“ (200—204).
4 Sjá um þetta efni „Um refsingar" eftir Pál S. Árdal í Skírni 137 (Hið íslenzka
bókmenntafélag, Reykjavík 1963), 29—45.
5 Páll S. Árdal: „Does Anyone Ever Deserve to Suffer?" í Queen’s Quarterly 91/2
(Queen’s University, Kingston, Ontario, 1984), 241—257. Islensk útgáfa á þessum
lestri var flutt í Háskóla Islands, hjá Félagi áhugamanna um heimspeki, í desember
1982 og heitir „Að eiga illt eitt skilið“. Hún er væntanleg í Skími á þessu ári (1986).
Um refsingar og sannleikann má lesa hjá Joel Feinberg: „The Expressive Function of
249