Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Blaðsíða 16

skáldsöguformi, kjaftasögur í skáldsögu-
formi, klögumál í skáldsöguformi, kennsla
í stjómmálum í skáldsöguformi, dauðastríð
eiginmanns í skáldsöguformi, dauðastríð
föður í skáldsöguformi, dauðastríð móður í
skáldsöguformi, afmeyjun í skáldsögu-
formi, fæðing í skáldsöguformi, skáldsögur
ad infinitum, allt til endaloka tímans, sem
hafa ekkert nýtt fram að færa, hafa engan
fagurfræðilegan metnað, auka engu við
skilning okkar á manninum né á formi
skáldsögunnar, líkjast hver annarri, henta
prýðilega til neyslu að morgni og svífa síð-
an jafn prýðilega í ruslið áð kvöldi.
Ég er þeirrar skoðunar að mikil verk geti
aðeins litið dagsins ljós innan sögu sinnar
listar og meðþátttöku í þessari sögu. Það er
aðeins innan þessarar sögu sem hægt er að
greina það sem er nýtt og það sem er end-
urtekning, það sem er uppgötvun og það
sem er eftirlíking, með öðrum orðum, það
er aðeins innan þessarar sögu sem verk
getur lifað sem verðmæti sem hægt er að
greina og njóta. Því held ég að ekkert geti
verið hryllilegra fyrir listina en að hrapa út
úr sögunni, því það er hrap út í óreiðuna þar
sem fagurfræðilegt gildismat fyrirfinnst
ekki.
Spuni og bygging
Þegar Cervantes var að skrifa Don Kíkóta
hikaði hann ekki við að breyta skapgerðar-
einkennum persónu sinnar. Frelsið sem
heillar okkur svo mjög hjá Rabelais, Cerv-
antes, Diderot og Sterne tengist spunanum.
Hin nákvæma og flókna byggingarlist í
skáldsögunni varð ekki óhjákvæmileg fyrr
en á öndverðri nítjándu öld. Skáldsögu-
formið sem þá leit dagsins ljós, þar sem
atburðir gerðust á afar stuttum og sam-
þjöppuðum tíma, á vegamótum þar sem
leiðir fjölda persóna skárust og margar sög-
ur komu saman í einum punkti, krafðist
þess að atburðir og staðir sögunnar yrðu
skipulagðir í þaula. Því var það að skáld-
sagnahöfundurinn gerði sífellt nákvæmari
drög að sögunni áður en hann hóf að skrifa
hana, reiknaði aftur og aftur, teiknaði aftur
og aftur, meira en nokkur hafði gert fyrir
hans tíð. Maður þarf ekki annað en að blaða
í gegnum minnispunktana sem Dostojev-
skíj tók niður þegar hann var að skrifa
Djöflana: í sjö minnisbókum sem í frönsku
Pleiade útgáfunni spanna 393 blaðsíður
(skáldsagan öll er 750), eru ástæðumar að
leita sér að persónum, persónurnar em að
leita sér að ástæðum, persónurnar glíma
lengi vel um það hver þeirra eigi að vera
aðalpersónan; Stavrogín hefði átt að vera
kvæntur, en „hverri?“ spyr Dostojevskíj og
hann reynir í þrígang að finna konu handa
honum; og svo framvegis. (Þetta er þver-
stæðukennt: því nákvæmari sem hún er
þessi byggingarvél, þeim mun sannari og
eðlilegri eru persónumar. Þeir fordómar
sem mæla gegn vitrænni uppbyggingu og
segja hana „ólistræna" og að hún verði til
þess að persónurnar verði ekki eins „lif-
andi“ byggjast aðeins á kjánalegri tilfinn-
ingasemi þeirra sem aldrei hafa botnað neitt
í listum).
Skáldsagnahöfundur okkar aldar hugsar
með söknuði til hinna gömlu meistara
skáldsögunnar, en hann getur ekki tekið
upp þráðinn þar sem klippt var á hann; hann
getur hvorki hlaupið yfir né gleymt hinni
gífurlegu reynslu nítjándu aldarinnar og ef
hann vill nálgast aftur hið gáskafulla frelsi
Rabelais eða Sterne verður hann að hemja
það innan ramma byggingarinnar.
14
TMM 1992:4