Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Blaðsíða 92

ljóðin. Hefði Halldór bara lýst íslensku
sjávarþorpi frá sjónarmiði menntaðs
heimsmanns, þá hefði útkoman orðið nær
grein eða hugleiðingu en skáldskap. Hefði
hann hinsvegar skrifað um þorpið á þess
eigin máli eingöngu, þá hefði útkoman get-
að orðið venjulegur raunsæilegur skáld-
skapur, en varla hefði hún bent neitt útfyrir
þorpið, hugarheim þess. En Halldór fléttar
þetta tvennt saman, þannig að útkoman
verður raunsæ lýsing, sem sýnir, hvernig
fólkið mótast af umhverfi sínu, en jafnframt
verður þessi hversdagsleiki íslendinga ekki
sjálfsagður hlutur, heldur er gerður þeim
framandi, dreginn í efa á mjög róttækan
hátt. Þetta er meginatriði í skáldsögum
Halldórs, og því eru þær raunveruleg bylt-
ingarverk.
Fyrirmyndir þessa sögumanns Halldórs
eru ekki auðséðar. Á 18. öld og frameftir
þeirri 19. tíðkaðist í skáldsögum áberandi
sögumaður og oft gamansamur, sem lætur
iðulega koma fram að hann sé að búa til
söguna. Alþjóðlega kunn dæmi eru m.a.
ensku skáldsögurnar Tom Jones eftir Field-
ing og The Vicar of Wakefield eftir Gold-
smith; í íslenskum bókmenntum eru
skáldsögur Jóns Thoroddsens sláandi
dæmi. En einnig þessir sögumenn eru full-
trúar almenningsálitsins, í rauninni allt ann-
að en sérkennilegir. Aftur á móti er
sögumaður Bréfs til Láru sérkennilegur í
því sem hann segir af viðhorfum sínum og
lífsreynslu, en einkum í því hve óvenju
opinskár hann er. En hann er fjarri því eins
sérkennilegur í stíl og sögumaður Halldórs
er, sem aftur er „sviplaus“ í þeim skilningi,
að hann birtist ekki í frásögnum af sjálfum
sér, heldur eingöngu í viðhorfum, auk stíls.
Hvað varðar erlendar fyrirmyndir, þá ein-
kennast helstu prósaverk módemismans
einmitt af sínálægum sögumanni með sér-
kennilegar hugsanir, t.d. (um og eftir fyrri
heimsstyrjöld) Ulysses eftir James Joyce og
A la recherce du temps perdu eftir Proust.
Sjálfur hefur Halldór gefið þá skýringu á
þessu (1963, bls. 59-60), að frá og með
Sölku Völku hafl hann farið að fordæmi
Sinclairs Lewis í því að hafa sögumann
ekki persónu í frásögninni, „en líkja í stað-
inn eftir hugsunarhætti og málfari þess um-
hverfis þar sem sagan er látin gerast: láta
margslungið umhverfið tala sjálft gegnum
þann samnefnara stflsins sem höfundur tel-
ur hlutverk sitt að finna.“ Eins og ég hefi
áður rakið (1990, bls. 117-118), þá nær
þessi skýring engri átt. Þessi lýsing ætti
mjög vel við helstu skáldverk ex-
pressjónista svo sem Berlin Alexanderplatz
eftir Alfred Döblin, en eins og rakið var hér
að framan, alls ekki við andstæðuþmngnar
sögur Halldórs. Með þessum sérkennilegu
andstæðum milli sögumanns og persóna
verður stórt stökk frá skáldsagnahefðinni,
einnig miðað við fyrri skáldsögur Halldórs,
og jafnvel miðað við Vefarann mikla frá
Kasmír. Mér sýnist sú skýring lrklegust á
því, að enda þótt það væri aðeins um
skamma hríð á árinu 1927 sem Halldór orti
surrealísk ljóð, og þau yrðu ekki mörg, þá
verði með þeim vatnaskil í ferli hans, því þá
hverfur hann frá klisjubomum fyrirmynd-
um, sem enn gætti töluvert í Vefaranum
mikla, að því að pæla í hveiju orði, og
hvemig það standi af sér gagnvart umhverf-
inu. Og þessi stflmunur sögumanns og
sögupersóna er greinilega í framhaldi af
expressjónískum stflrofum sem einkenna
ljóð Halldórs lengstum. Mér virðist því
bókmenntaleg nýsköpun magnast stórlega
í ritum Halldórs eftir 1930.
Okkur er kennt að vera málefnaleg og
90
TMM 1992:4