Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Blaðsíða 104

rakki sem hefur meiri áhuga en gengur og gerist
á kynfærum manna, „leiðarhnoðað" hjálpar
Lúlla að finna rétta leið í lífinu, viðumefnið
„Tappi“ kollvarpar lífí Þórðar Jónssonar
menntaskólakennara þegar það verður að
áhrínsorði o.s. frv. í titli safnsins felst einnig
leikur með orð og merkingu: hvað gerist þegar
bókstafurinn ó er settur fyrir framan? Starrar
valda „reimleikum“, landnámsmenn sigla að
landi á 20. öld, og eru þó ekki að leika í víkinga-
mynd, „hamingjusamur" menntaskólakennari
breytist á undraverðan hátt í róna. Hið ómögu-
lega verður mögulegt — tveir mínusar gera
plús. Og síðasta saga safnsins, „Litur orða“, er
beinlínis „helguð orðurn". Þar setur höfundur
ekki ó fyrir framan örlög eða hlutskipti persóna
að öðm leyti en því að sögumaður greinir ffá
því hvemig orðin misstu lit sinn þegar hann
eltist.
Þjóðtrú, goðsögn og samtími
Sem fyrr leitar Þórarinn fanga í samtíðinni,
sögunni, þjóðtrúnni, bókmennmm. Og gjaman
teflir hann saman samtíð og sögu, nútíð og
fortíð, svo úr verður skemmtilegur áreksmr sem
ef til vill nær hámarki í „Keflvíkingasögu" þeg-
ar félagar úr víkingasveitinni drepa landnáms-
manninn Kefla vopnaðan atgeiri, með vél-
byssum og hrópa gegnum skothríðina: „Reyndu
að yrkja núna, helvítið þitt“ (139). Einnig verð-
ur skemmtilegt stefnumót þjóðtrúar og „sam-
tíma“ í „Dýrinu“, sem gerist árið 1940 og er ein
besta saga bókarinnar. Þórarinn hefur áður
notað þjóðsögur með góðum árangri, til dæmis
í sögunum „Tilbury“ og „Mál er að mæla“ í
Ofsögum sagt.
Baksvið „Dýrsins“ er að finna í greininni „Sjö
gegn Þebu“ eftir Stein Steinarr sem birtist árið
1940. Þar segir ffá hugleiðingum Steins á göngu
um miðbæ hersetinnarReykjavíkur. Steinn seg-
ir: „Ég hitti mann, sem hafði verið sendur inn á
Barónsstíg eftir heklunál fyrir konuna sína.“ Og
svo kemur þessi skringilega setning sem Þórar-
inn tekur upp og gerir að einkunnarorðum sög-
unnar: „Tveir unglingar gengu fram hjá og
töluðu um Katanesdýrið — annars var allt
hljótt.“ (Hádegisblaðið, 14. október 1940).
Þessir unglingar eru söguhetjumar í sögu Þór-
arins. Þeir eru á leið heim úr bíó og tala um
Katanesdýrið. Annar þeirra, Tómas, trúir á
sögnina um dýrið, en sögumaður ekki. Ymsar
aðrar skírskotanir em í texta Steins (heklunálin,
veðrið og fleira), þó mikilvægust sú sem tengir
saman annars vegar hugleiðingar Steins um
stríðið og hins vegar hina vopnuða baráttu við
Katanesdýrið. Steinn segir frá hermanni sem
bíður eftir óvini sínum sem aldrei kemur, „það
var allt saman hugarburður og vitleysa, og það
er ekki hægt að skjóta sinn eigin hugarburð“.
Eins og óvinurinn er Katanesdýrið „hugarburð-
ur“ sem alltaf sleppur. Hápunkmr sögunnar er í
lok hennar þegar sögumaðurinn (efasemda-
maðurinn) telur sig sjá Katanesdýrið ljóslifandi
skjótast undan tröppum Bjamarborgar. í sama
mund mæta félagarnir Steini Steinarr og hið
eftirminnilega augnablik í grein Steins er end-
urvakið. Þjóðtrúin verður að vemleika eitt
augnablik, orð Tómasar og sannfæringarkraftur
breytast í raunveruleika. En þessum raunveru-
leika er svo strax kollvarpað með því að breskur
hermaður stígur út á tröppur Bjarnarborgar og
kallar á, að því er virðist, hund sinn (fyrr í
sögunni varpar sögumaður fram þeirri kenn-
ingu að Katanesdýrið sé bara veiðihundur sem
enskir laxveiðimenn hafi skilið eftir, og þessi
tengsl styrkja merkingarheim sögunnarenn bet-
ur) og þannig endar sagan. Eftir stendur þetta
augnablik þar sem þjóðtrúin varð sönn. Hún er
einhvers konar vemleiki sem er sannur, þó ekki
sé hægt að skýra hann á „náttúrulegan" hátt því
hún er um leið bara „hugarburður": sögnin er í
eðli sínu sönn, tungumál hennar vemleiki:
Það var þá sem það gerðist. Ég sá dýrið. Og
jafnvel þó það fengist strax á því svokölluð
„náttúruleg" skýring þá breytti það engu.
Þetta örstutta augnablik sem ég skynjaði
skelfinguna nægði. Það varð að fræi sem
spíraði innra með mér og útrýmdi smátt og
smátt þessum kaldrifjaða efasemdamanni
sem búið hafði í mér frá frumbernsku. (109)
102
TMM 1992:4