Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Blaðsíða 17

Ég minnist þess þegar ég var að lesa
Jakob örlagatrúaðœ, ég var heillaður af því
hvað bókin var djörf, auðug og fjölbreytileg
að innihaldi, þar sem hugleiðing stendur
við hliðina á söguinnskoti, þar sem hver
frásögnin er eins og rammi utan um aðra
frásögn, heillaður af því hversu frjálslega
var farið með allar byggingarreglur og
hvemig allar reglur um einingu frásagnar-
innar voru látnar lönd og leið, hugsaði ég
með mér: Og hvað ef maður tæki þennan
snilldarlega spuna, þessi stórkostlega auð-
ugu form, og raðaði þeim upp í hárfína
byggingu! Myndi skáldsagan missa töfra
frelsisins við þetta? Myndu hinir leikrænu
eiginleikar hans tapast? Hvað er annars
leikur? Allir leikir byggjast á ákveðnum
reglum, og ieikurinn er þeim mun meiri
leikur sem reglumar eru strangari. Öfugt
við skákmann semur listamaðurinn sjálfur
leikreglur handa sér; semsagt, í hvom til-
fell inu er hann frjálsari ? Þegar hann spinnur
upp án reglna? Eða þegar hann býr til sitt
eigið reglukerfi?
Að breyta stórkostlega auðugum fjöl-
breytileika í hárfína byggingu: það felur í
sér annars konar byggingarvandamál en
þeir Balzac og Dostojevskí áttu við að etja.
Dæmi: þriðja bindi Svefngenglanna eftir
Broch sem er „fjölradda“ flæði samsett úr
fimm „röddum“, fimm algerlega sjálfstæð-
um línum. Þessar línur tengjast hvorki í
sameiginlegri atburðarás né persónum og
eru gerólíkar að formi til (essei, ljóð, smá-
saga, skáldsaga, frásögn fréttamanns). Hin-
ir áttatíu og átta kaflar bókarinnar skiptast
á þennan sérkennilega hátt milli línanna:
A-A-A-B-A-B-A-C-A-A-D-E-C-A-B-D
-C-D-A-E-A-A-B-E-C-A-D-B-B-A-E-A
-A-E-A-B-D-C-B-B-D-A-B-E-A-A-B-A
-D-A-C-B-D-A-E-B-A-D-A-B-D-E-A-C
-A-D-D-B-A-A-C-D-E-B-A-B-D-B-A-B
-A-A-D-A-A-D-D-E.
Hvað varð til þess að Broch kaus þessa
röð en ekki einhverja aðra? Hvað varð til
þess að hann tók einmitt upp línu B í fjórða
kaflanum en ekki C eða D? Ekkert í fram-
vindu frásagnarinnar eða þróun persón-
anna, því frásagnir línanna fimm skerast
aldrei. Hann var með annað í huga: töfra
þess að stilla óvænt saman ólíkum formum
(ljóði, frásögn, orðskviðum, heimspekileg-
um hugleiðingum); andstæður ólíkra til-
finninga sem ríkja í mismunandi köflum;
mjög mismunandi langa kafla; og loks var
hann að velta fyrir sér sömu tilvistarspum-
ingunum sem endurspeglast í línunum
fimm eins og í fimm speglum. Úr því að
ekkert skárra býðst, skulum við kalla þessar
ástæður tónrænar, og drögum eftirfarandi
ályktun: nítjánda öldin þróaði byggingar-
listina í skáldsögunni, en okkar öld hefur
fært okkur hið tónræna í henni.
Söngvar Satans byggjast á þremur meira
og minna sjálfstæðum línum: A: lífum
þeirra Saladins Chamcha og Gibreels Far-
ishta, nútíma Indverja sem eru með annan
fótinn í Lundúnum og hinn í Bombay; B:
sögunni úr Kóraninum þar sem greint er frá
upphafi Islams; C: Mekkagöngu þorpsbú-
anna yfir hafið sem þeir halda að þeir kom-
ist yfir þurrum fótum en drukkna þar þess í
stað.
Línunum þremur er raðað saman í hlut-
unum níu á eftirfarandi hátt: A-B-A-C-A-
B-A-C-A (í þessu sambandi: í tónlist er slík
uppröðun kölluð rondó: aðalþemað kemur
fyrir með reglulegu millibili og skiptist á
við nokkur undirþemu).
Hrynjandi verksins í heild er þessi (ég set
blaðsíðufjöldann nokkurn veginn eins og
hann er í frönsku útgáfunni innan sviga): A
TMM 1992:4
15