Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Blaðsíða 12

okkur á því að við erum öll, hvort sem við
erum trúuð eða trúlaus, guðlastarar eða
sannkristin, hluti af sömu menningunni
sem á rætur að rekja til hinnar kristnu for-
tíðar og að án hennar værum við aðeins
efnislausir skuggar, við myndum tala án
þess að hafa til þess orðaforða, ættum
hvergi andlegan samastað.
Ég var alinn upp í trúleysi og kunni því
vel þar til á svörtustu árum kommúnismans
þegar ég sá hvemig farið var með kristna
menn. Fyrir vikið gufaði hið ögrandi og
glettna trúleysi unglingsáranna upp eins og
hver önnur bernskubrek. Ég skildi vel hina
trúuðu vini mína, fann til slíkrar samstöðu
með þeim og fann svo til með þeim að ég
fór stundum með þeim til guðsþjónustu.
Þrátt fyrir það sannfærðist ég ekki um að til
sé einhver Guð sem veiti okkur hand-
leiðslu. Hvemig gat ég vitað það með
vissu? Og hvernig gátu þeir vitað það? Voru
þeir vissir um að þeir væm vissir? Ég sat í
kirkjunni fullur þeirrar sérkennilegu og
notalegu tilfinningar að það væri undarlega
lítill munur á mínu eigin trúleysi og trúar-
sannfæringu þeirra.
Tímans brunnur
Hvað er einstaklingur? Á hverju grundvall-
ast sjálfsvitund hans? Allar skáldsögur leita
svara við þessum spurningum. Og hvemig
er hægt að skilgreina sjálfið? Með því sem
sögupersónan gerir, með atburðarásinni
sem hún hrindir af stað? En höfundurinn
missir stjórn á atburðarásinni og hún beinist
yfirleitt alltaf gegn honum. Eða þá með
innra lífi hennar, hugsun hennar, duldum
tilfinningum? En er nokkur maður fær um
að skilja sjálfan sig? Geta leyndar hugsanir
þá orðið lykillinn að sjálfsvitund hans? Eða
er hægt að skilgreina manninn út frá sýn
hans á heiminn, hugmyndum hans, hans
Weltanschauungl Fagurfræði Dostojev-
skíjs byggðist á þessu: persónur hans eru
rótfastar í afar frumlegri og persónulegri
hugmyndafræði og þær fylgja forskrift
hennar út í ystu æsar. Hjá Tolstoj er hin
persónulega hugmyndafræði fráleitt nógu
stöðug til að byggja á henni sjálfsvitund
einstaklings: „Stefan Arkadíevítsj mótaði
sér hvorki skoðanir né tók afstöðu til eins
eða neins, nei, afstaðan og skoðanimar
sóttu sjálfar til hans svipað og sniðið á
höttunum hans og lafafrökkunum sem hann
valdi ekki sjálfur." (Anna Karenína) En úr
því að hugsun einstaklingsins er ekki
gmndvöllur sjálfsvitundar hans (ef hún hef-
ur ekki meira vægi en hattur) hvar er þá
þennan gmndvöll að finna?
Thomas Mann lagði fram sinn gríðarmik-
ilvæga skerf í þessari leit án enda: við höld-
um að við framkvæmum eitthvað, við
höldum að við hugsum, en það er einhver
annar eða einhverjir aðrir sem em að verki
innra með okkur: það er að segja fomar
venjur, arftekin hugsunarform sem urðu að
goðsögnum, bárust frá einni kynslóð til
annarrar, þær búa yfir gífurlegum seið-
mætti og fjarstýra okkur (eins og Mann
segir) frá „tímans brunni“.
Mann: „Er hið svokallaða „sjálf‘ manns-
ins fastskorðað og rígbundið við hin hold-
legu og hverfulu takmörk hans? Em ekki
ýmsir þátta hans hluti af heimi sem er utan
við hann og honum eldri? Forðum var ekki
gerður alveg jafn mikill greinarmunur á
andanum yfirleitt og anda einstaklingsins
og nú er gert . . .“ Og enn: „Við stæðum
frammi fyrir fyrirbæri sem okkur þætti
freistandi að nefna eftirlíkingu eða fram-
hald, hugmynd um lífið sem fælist í því að
10
TMM 1992:4