Tímarit Máls og menningar - 01.12.1992, Síða 29

þessi afleiðing trúarinnar hlaut að sundra
vinstrimönnum, efla með þeim tortryggni
og annan djöfulskap, koma í veg fyrir sam-
stöðu þeirra sem vel gátu gert gagn saman
í pólitík og menningarbaráttu. Hún bjó líka
til tvöfalt siðgæði: annarsvegar skoðuðu
menn meinsemdir „borgaralegs“ samfélags
með sjáandi gagnrýni og dómhörku, hins-
vegar sneru þeir blindu auga að „yfirsjón-
um“ í Sovétinu, eða umgengust þær, hve
Sovéttrúin var oftar en ekki
ósérplægin trú íþeim skiln-
ingi að ekki varð hún trú-
mönnum til upphefðar,
þæginda eðaframa hér
heima, nema síður væri.
herfilegar sem þær voru, með ógeðfelldu
umburðarlyndi og úrdrætti. Auk þess er hér
fram komin sú heimska sem kom best
helstu fjandmönnum róttæklinganna: þeir
vildu líka ekkert fremur en að sett væri
jafnaðarmerki milli sósíalisma og Sovét-
ríkjanna, ekkert var þeim þægilegra en að
svara gagnrýnendum samfélagsins nú og
hér með því að snara þeim austur á Volgu-
bakka og láta þá svo reyna að krafsa sig
heim aftur yfir líkhrúgumar úr hreinsunum
miklu og annan ófögnuð.
En hér er ýmsu við að bæta.
í fyrsta lagi: Sovéttrúin var oftar en ekki
ósérplægin trú í þeim skilningi að ekki varð
hún trúmönnum til upphefðar, þæginda eða
frama hér heima, nema síður væri. Þeir vom
svo sannarlega ekki að þessu til að koma sér
áfram í þjóðfélaginu: fyrst og síðast vom
þeir að leita að einhverri haldbærri stað-
festu á því að það væri hægt að skipuleggja
mannlegt félag upp á nýtt svo vel færi. Að
merkingu í sögunni, sem á myrkum stund-
um sýnist ekki annað en „haldlaust geip,
stutt lygasaga sem merkir ekkert“.
En þá geta menn sagt: já en kommar
höfðu gaman af að stunda sinn „sendi-
nefndasósíalisma“ og láta fara með sig sem
höfðingja suður við Svartahaf. Og kannski
ætluðu þeir að halla sér undir „erlent vald“
þegar þeir hefðu bolmagn til og koma þá á
sinni valdseinokun án allrar miskunnar eins
og kommúnistar gerðu um austanverða
Evrópu upp úr heimsstyrjöldinni síðari?
Vissulega er ekki hægt að skáka þessum
ásökunum út af borðinu eins og ekkert væri.
Vafalaust vom til menn sem hugsuðu eitt-
hvað í þessa átt — hve margir eða fáir þeir
vom, hve lítinn eða stóran hluta slíkt og
þvílíkt átti í þeim — það veit enginn. En á
hitt er að líta að það er jafnan erfitt að rekja
söguna í skildagatíð: hvað hefði gerst ef...
Ef til dæmis bylting af austurevrópsku tagi
hefði verið flutt inn hingað? Það gat reynd-
ar ekki gerst eins og allt var í pott búið. Og
þótt svo ólíklega hefði orðið, þá er engin
leið að reikna það út hvernig hver og einn
hefði bmgðist við í allt öðmm og nýjum
pólitískum vemleika. Sá sem hefur til dæm-
is kynnt sér skrif þeirra sem ungir vom við
valdatöku kommúnista íTékkóslóvakíu (en
þar naut sá flokkur reyndar mikils fylgis
upp úr stríði) rekur sig fljótlega á það, að
það sem hinir skárri menn ætluðu sér var
eitthvað allt annað en að herma eftir Sovét-
mönnum í einu og öllu. Þeir fengu hinsveg-
ar engu um það ráðið — hið sovéska
mynstur var keyrt ofan í menn með grimmu
ofbeldi eins og kunnugt er. Ef gjörbylting
er þvinguð fram með einhverjum slíkum
hætti þá kemur upp þetta mynstur hér: Fyrst
fjúka hausar af oddvitum borgaralegra afla,
TMM 1992:4
27