Tímarit Máls og menningar - 01.12.1996, Síða 72

Hugmyndir Platons um vísindalega stjórn
Platon kemur víða við í ritum sínum. Hann lagði grundvöll allra helstu
greina evrópskrar heimspeki og fjallaði af sömu snilli um heimspekilega
sálarfræði, þekkingarfræði, rökfræði, fagurfræði og siðfræði en ég held að
hann hafi alla tíð haff mestan áhuga á stjórnspeki. Hann var óánægður með
stjórnarfarið í landi sínu og vildi leggja heimspekilegan grundvöll að betri
stjórnarháttum.
Vani er að skipta rithöfundarferli Platons í þrjú tímabil. Merkustu rit hans
um stjórnmál frá fyrsta tímabilinu eru samræðurnar Prótagóras og Gorgías.
I þeim er Sókrates meðal annars látinn ræða við þessa tvo helstu sófista eða
fræðara 5. aldar. Merkasta rit miðtímabilsins og jafnframt eitt frægasta
stjórnspekirit allra tíma er Ríkið. Helstu rit Platons um stjórnspeki frá þriðja
og síðasta tímabilinu eru svo Stjórnmálamaðurinn og Lögin.
Stjórnspeki Platons tók miklum breytingum frá því hann hóf að rita
Prótagóras þar til hann lauk við Lögin. Það er því engin leið að endursegja
eina kenningu og segja að hún sé stjórnspekikenning Platons. Hann hélt
fram mörgum kenningum og svo virðist sem blekið hafi tæpast verið þornað
á sumum þeirra þegar hann byrjaði sjálfur að andæfa þeim og setja fram
aðrar. Nokkur atriði setja þó svip á öll skrif Platons urn stjórnmál. Hér skal
nefna þrjú:
I fyrsta lagi lagði hann alla tíð áherslu á uppeldishlutverk ríkisins. Það á
að siða þegna sína og mennta þá og góðir stjórnmálamenn gera samborgara
sína að betri mönnum.
I öðru lagi var Platoni alla tíð í nöp við einstaklingshyggju. Hann lagði
áherslu á einingu og stöðugleika ríkisins og var mótfallinn stjórnleysi og
lausung. Hugmyndir nútímamanna um trúfrelsi, skoðanafrelsi og sjálffæði
hvers manns í eigin málum hefðu líklega ekki átt upp á pallborðið hjá
honum.
I þriðja lagi var hann alltaf vantrúaður á hugmyndir um jafnrétti og jöfnuð
allra manna. Hann taldi suma öðrum betur gerða frá náttúrunnar hendi og
hafði lítið álit á andlegu atgervi almúgans:
Svo hygg ég að til séu enn aðrir í hópi þjónustufólks sem að
andlegu atgervi eru þess tæpast verðugir að vera teknir inn í
samfélagið, en eru nógu sterkir líkamlega til að vinna erfiðisvinnu.
Þeir selja afnot af kröftum sínum, og þeir kalla umbun sína laun
og eru því kallaðir launamenn,7
En þegar menn sem eru óverðugir menntunar koma til heim-
spekinnar og eiga ósæmilegt samneyti við hana, hvaða hugsanir og
70
TMM 1996:4