Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Qupperneq 64

skilja áhrif barna á fullorðna og
samfélagið sem þau lifðu í og einblínt á
þau sem mannverur. Markmiðið var að
gera börn að megin viðfangsefni
rannsókna og fyrst þá litið á þau sem
áreiðanlegustu heimildina um eigin líf
og samfélag (Montgomery 2005, bls.
476).
Joanna Soafer Derevenski (2000,
bls. 4-5) bendir á að börn í dag séu
skilgreind sem aldursflokkur í
stöðugum þroska. Byggist hann á
flokkun líffræðilegrar mannfræði,
líffræði, félagsfræði og sálfræði. Innan
fornleifafræðinnar eru skilgreiningar á
hugtakinu barn umfram allt
líffræðilegar. Frederik Fahlander (2008)
telur að hugtakið barn sé óðum að
hverfa og leysast upp í kringum okkur.
Það sé ekki hægt að samþykkja
félagslega tvíræðni og fjölbreytni á
sama tíma og það sé í raun verið að
halda í veika skilgreiningu á börnum,
fullorðnum og eldra fólki.

Rannsóknir á bernsku
Á seinni hluta 19. aldar fram til fyrri
hluta 20. aldar voru hugmyndir um
bernsku byggðar á uppeldisfræðilegum
grunni. Bent var á að hægt væri að
hafna einni alheimsbernsku og litið svo
á að hinir fullorðnu mótuðu börnin.
Þessar niðurstöður byggðu m.a. á
gögnum um ættartengsl, trú og þjóð-
fræðilegum lýsingum á fjölskyldulífi,
þar með talið uppeldisaðferðum,
lífsferli og sálrænum þroska (LeVine
2007, bls. 247-248, 253; Lucy 2005,
bls. 55).
Með hugmyndum um menningar-
bundinn persónuleika varð hið tvöfalda
samband milli líffræðilegs þroska og
félagsmótunar viðurkennt þegar kom að
rannsóknum á bernsku. Þar var reynt að
útskýra hvernig börn sem fæðast
hlutlaus verða að menningarlegum
einstaklingum. Þessu var fljótlega snúið
við með aðskilnaði líffræðilegra og
félagslegra þátta bernskunnar og
áherslan á aðlögunarhæfni menningar
tók við. Einblínt var einkum á safnara
og veiðimenn og hvernig þjóð-
fræðilegar rannsóknir gætu gefið innsýn
í forsögulega hópa. Svipaðar rannsóknir
eru enn við lýði en nú litið á börn sem
fullgilda meðlimi sem leggi sitt af
mörkum til fjölskyldu sinnar og
samfélags (Baxter 2005, bls. 5).
Sá sem hefur í meira mæli en aðrir
haft áhrif á rannsóknir á bernskunni í
gegnum tíðina er áðurnefndur Ariès
(1962). Með kenningum sínum vakti
hann athygli á því að hugtakið bernska
væri menningarbundið og hefur orð-
ræðan síðan einkennst af þessari
hugmynd. Þrátt fyrir að kenningar Ariés
hafi orðið lífseigar hefur þeim að sama
skapi verið harðlega mótmælt á síðustu
árum. Enn er samt stuðst við kenningar
hans um félagslega mótun bernskunnar
en gagnrýnin hefur aftur á móti beinst
hugmyndum hans um börn sem
spegilmynd hinna fullorðnu. Síðustu
áratugina hafa verið færð rök fyrir því
að börn hafi þurft umönnun, athygli og
leyfi til þess að haga sér öðruvísi en
__________
64
Þegar á unga aldri lifi ég enn
hinir fullorðnu (Kamp 2001, bls. 3-4;
Heywood 2005, bls. 28-31).
Síðustu tvo áratugi hefur mikil
uppsveifla verið í rannsóknum á
bernsku og um leið endurskoðun á því
hvernig börn og líf þeirra hefur verið
túlkað innan félags- og hugvísinda.
Undirgreinar hafa verið þróaðar þar sem
börn eru eina viðfangsefnið og er
tilgangurinn einkum að mótmæla
ríkjandi hugmyndum úr þroskasálfræði
(Montgomery 2005, bls. 481). Því hefur
verið haldið fram af fræðimönnum að í
vestrænum samfélögum sé bernskan
talin langvarandi uppeldistímabil þar
sem börn eru háð fullorðnum og hægt
sé þess vegna að tala um „vestræna“
bernsku. Jafnframt sé litið á tímabil
bernskunnar sem kynlaust og að allt
þetta stuðli að því að börn eru talin
viðkvæm (Baxter 2005, bls. 1). Þessar
hugmyndir um börn og bernsku hafa
einnig verið gagnrýndar og spurningar
vaknað líkt og sú að ef bernska er
félagsleg afurð hvaða merkingu hafa þá
líffræðileg áhrif? Hvernig er hægt að
komast að almennri niðurstöðu um
bernsku þegar áherslan er á marg-
breytileika félagslegrar uppbyggingar?

Barnafornleifafræði
Grete Lillehammer er gjarnan eignaður
heiðurinn af því að draga börn fram í
dagsljósið innan fornleifafræðinnar.
Árið 1989 birti hún grein í Norwegian
Archeological Review sem bar heitið „A
child is born“. Þar talaði hún m.a. um
mikilvægi þess að skoða heim barna út
frá þeirra eigin sjónarhorni. Hún kallaði
um leið eftir athygli fornleifafræðinga á
börnum og bernskunni. Viðbrögðin
voru dræm í byrjun en frá því að grein
Lillehammer birtist hafa fornleifafræð-
ingar fengið undirtektir við samskonar
rannsóknir úr félagslegri mannfræði,
félagsfræði, sagnfræði og sálfræði til að
gera ramma sem auðveldar skilning á
hefðum og samskiptum barna
(Schwartzman 2006, bls. 124). Roberta
Gilchrist (2006, bls. 87) telur að áður en
breytingin varð hafi börn nánast verið
ósýnileg og vanrækt sem rannsóknar-
efni, þar sem ekki var byggt á þeirra
eigin forsendum. Ástæður þessa eru
eflaust flóknar en þær má m.a. rekja til
ríkjandi viðhorfa vestrænna samfélaga
um börn sem óvirka félagslega þegna,
ónothæfa til efnahagslegar framleiðslu
og á jaðrinum menningarlega séð.
Jafnframt var talið sjálfsagt að viðhorf
til barna og bernskunnar í fortíðinni hafi
verið það sama og í dag.

Þróun fræðigreinarinnar
Fornleifarannsóknir fyrir 1980 inni-
halda yfirleitt fáar tilvísanir í börn og
lítill áhugi virðist hafa verið á
kenningum eða aðferðum til þess að
gera þau sýnilegri. Börn voru í fyrstu
aðeins notuð til að skýra tilvist
óútskýranlegra hluta í fornleifa-
rannsóknum og þá til að greina minni
útgáfur af hlutum, líkt og ílátum, eða
gripi sem hugsanlega gætu verið
leikföng. Viðhorf til barna einkenndist
af þeirri hugmynd að fyrst þau væru lítil
þá hlytu þau að vera í tengslum við hið
smáa og leika sér með litla hluti eða
__________
65
Ragnheiður Gló Gylfadóttir