Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Blaðsíða 70

ganga svo inn í vesturhluta kirkju-
skipsins. Skírnarfontar eru staðsettir þar
og gefa til kynna að skírnin sé
inngangur að kristnu guðsríki og upphaf
lífshlaupsins. Prestarnir ganga inn um
aðrar dyr í kórnum, því austurhluti
kirknanna er einungis notaður fyrir
helgiathafnir. Þilið á milli kórsins og
kirkjuskipsins, eða hins andlega og
veraldlega, er oft skreytt með
dómsdagsmynd. Framhaldslífið sem er
með þilinu gert dulúðuglegt og hélt það
þannig almenningi frá siðum prestanna
við tíðahald.

Grafir og greftrun
Efnismenning og líkamsleifar látninna
hafa verið rannsóknarefni síðan á fyrri
hluta 19. aldar. Það er engu að síður
fyrst á síðustu þremur áratugum sem
rannsóknir á dauðanum í félagslegu
samhengi hafa farið fram. Fram að því
höfðu gripir úr gröfum aðallega verið
notaðir við gerðfræðirannsóknir og
taldir vera bein tilvísun í hugmyndir
samfélagsins um hinn látna (Fahlander
2003, bls. 73-74).

Fornleifafræði greftrunar
Á mjög einfaldan hátt má segja að
fornleifafræði greftrunar fjalli um það
hvernig farið hefur verið með þá látnu
innan samfélaga í gegnum tíðina. Hægt
er að skoða beinagrindina sjálfa eða
annað sem kemur fram í greftrunar-
aðferðum, dánarorsökum, mataræði,
heilsufari, ættartengslum og trúar-
brögðum. Hvar leifar hinna látnu eru
settar er yfirleitt vandlega úthugsað og
tilgangurinn tvíþættur; það er bæði
verið að minnast þeirra og gleyma
þeim. Staðsetningin bæði mótar og
festir þannig tengsl á milli hugsanna/
staða og lifandi/látinna. Það getur því
verið gagnlegt að líta á kirkjugarðinn
sem landslag, grundvöll hægfara eða
skyndilegra breytinga, fullan af
margvíslegum viðfangsefnum þegar
kemur að greftrunum (Gilchrist og
Sloane 2005, bls. 17).
Með „Nýju fornleifafræðinni” um
1960 voru lagðar fram nýjar hugmyndir
um að greftrun. Litið var svo á að
umbúnaður grafa táknaði stöðu og efni
fólks með beinum hætti. Þessi kenning
hefur verið gagnrýnd á síðustu árum og
m.a. rætt um hvort að gröfin endur-
spegli í raun stöðu hins látna.
Andstæðar hugmyndir hafa líka komið
fram, líkt og að félagsleg staða og
hagsmunir hinna lifandi komi ekkert
við sögu í meðferð þeirra látnu.
Greftranir séu afurð siðvenja og hluti af
samfélagslegri skyldu einstaklinga.
Með öðrum orðum, það er ekki nóg að
skoða einungis kirkjugarðinn til þess að
fá innsýn inni fortíðina heldur verður að
skoða allt samfélagið í heild (Chapman
2003, bls. 309-310).
Fahlander (2003, bls. 76, 79) bendir
á að ekki megi gleyma að þeir látnu geti
haft afskipti af hinum lifandi og að
fornleifarannsóknir snúist þess vegna
um samspilið á milli þeirra. Það eru
hinir lifandi sem undirbúa líkið,
framfylgja hefðum, taka gröfina, velja
staðsetningu, ráða hvað fer ofan í hana.
Hinir látnu geta hins vegar hafa fyrir __________
70
Þegar á unga aldri lifi ég enn
andlátið mótað skoðanir um ferlið og
þannig haft áhrif þegar að jarðsetningu
kom. Þannig verði einstaklingar á öllum
aldri félagslegir gerendur með ákveðna
stjórn á lífi sínu á eigin forsendum sem
mótast af ríkjandi umhverfi. Ennfremur
getur breytileiki á milli grafa táknað
félagslegar skoðanir þeirra sem
skipuleggja útförina. Slíkt má skoða
innan hugmyndafræði gerenda-
kenningarinnar. Þannig geta gjörðir
einstaklinga mögulega haft áhrif á
síendurtekna hegðun t.d. við greftrun.
Atbeini þeirra lifandi gæti mögulega
komið fram í því hefðbundna en þeirra
látnu í því sérstaka. Börn geta þannig
verið virk í uppbyggingu og
ákvörðunum um félagslegt líf sitt og
annarra (Lucy 2005, bls. 60).
Baxter (2005, bls. 94-95) heldur því
fram að í dag séu tvö sjónarhorn
ríkjandi þegar kemur að fornleifafræði
greftrunar. Fyrra sjónarhornið felur í sér
þá hugsun að í gegnum grafirnar megi
greina samfélagslegt skipulag sem
endurspegli félagsleg hlutverk og
tengsl. Seinna sjónarhornið kemur frá
strúktúralisma. Innan þess er talið að
grafsiðir og gripir séu valdir af
þátttakendum í tengslum við trúar-
brögð, heimssýn og táknræna merkingu.
Þetta sjónarhorn felur í sér þá hugsun
að grafir stuðli ekki með beinum hætti
að skilningi á félagslegum kerfum,
heldur frekar að táknrænum skilningi á
þeim félagslegu þáttum sem hægt er að
túlka, stjórna og semja um. Því má
halda fram að umræða og rannsóknir á
gröfum hafi fært áhersluna frá lýsingum
á stöðluðum gögnum yfir til þess að
einstaklingar og samfélög hafi
mismunandi uppbyggingu.
Robert Chapman (2003, bls. 310-
311) bendir á að fornleifarannsóknir á
greftrunarsiðum geti verið afar brota-
kenndar. Margvíslegir mælikvarðar séu
þess vegna notaðir við rannsóknir á
þeim og að þetta skapi ákveðinn vanda.
Þeir geta verið allt frá því að líta á
líkamann sem tákn ákveðinna ímynda,
munur á kyni, landslag, aldur, félagsleg
staða, heilsa, uppruni og heimsmynd.
Einnig telur Chapman að betri
skilgreiningar á hugtakinu tíma séu
nauðsynlegar til þess að auðga
rannsóknir á greftrunarsiðum. Það gefi
upplýsingar um smærri mælikvarða
innan ákveðinna kirkjugarða, tímabila
og svæða svo að dæmi séu tekin. Einnig
telur hann að fleiri rannsóknir bæði á
kirkjugörðum og heimilislífi þurfi til
þess að hægt sé að bera saman
félagslega tjáningu í lífi og dauða.

Barnsgrafir
Rannsóknir á börnum innan kirkjugarða
hafa verið stundaðar í einhverjum mæli
innan fornleifafræði greftrunar allt frá
upphafi. Innan margra þessara
rannsókna var einblínt á viðhorf
fullorðinna til barna fremur en að sjá
fortíðina í gegnum augu barnsins
(Lewis 2007, bls. 3). Það var þó ekki
fyrr en um 1990 að rannsóknir á
börnum fóru að beinast að þeim
upplýsingum sem gætu varpað ljósi á
vöxt, heilsu og hlutverk barnanna
sjálfra. Farið var að afla upplýsinga um
athafnir þeirra, hættu á sýkingum, __________
71
Ragnheiður Gló Gylfadóttir