Morgunblaðið - Sunnudagur - 19.04.2015, Blaðsíða 50

verk. Einskonar móðurhlutverk. Í raun má
segja að þau hafi allan tímann í skólanum ver-
ið hvort öðru stoð og stytta. Í augum stúlk-
unnar fékk lífið nýjan tilgang. Rúmlega tíu
ára vakti hún yfir velferð bróður síns, ábyrgð-
arfull og umhyggjusöm, í hlutverki litlu móð-
urinnar. Það fór henni vel.
Þetta sama haust fékk Hervör líka nýjan
kennara, Brand Jónsson. Hann hafði þá ný-
lega lokið talkennaraprófi í Danmörku og inn-
leiddi nýjungar í kennslumálum. Hann lagði
áherslu á talþjálfun og varaaflestur í staðinn
fyrir munn- og handkerfið sem Margrét Ras-
mus hafði notað frá árinu 1922. Í þeirri
kennsluaðferð voru notuð tákn til stuðnings
við hljóðin sem voru illgreinanleg af vörum.
Sumarið 1942 gerðust atburðir suður í
Reykjavík sem áttu síðar eftir að hafa mikil
áhrif á líf stúlkunnar. Þá gaf ungur piltur sig
á tal við fullorðinn tæplega fimmtugan heyrn-
arlausan mann í sandnámi inn við Elliðaár.
Þar voru sandgryfjur miklar og bæjarbílar á
þönum að sækja ofaníburð í holóttar götur
höfuðborgarinnar. Ungi maðurinn var ný-
fermdur og hafði veitt því athygli að sá heyrn-
arlausi var látinn afskiptalaus, hafður út-
undan. Ég heiti Guðmundur Egilsson, sagði
ungi pilturinn og hreyfði varirnar hægt. Sá
heyrnarlausi stafaði nafnið. G-U-Ð-M-U-N-D-
U-R E-G-I-L-S-S-O-N. Eitt tákn fyrir hvern
staf. Svo stafaði hann nafnið sitt. Guðmundur
náði fáeinum táknum. Eftir skamman tíma
hafði hann náð að skilja öll táknin. Sæll,
Markús Loftsson, sagði Guðmundur og tók í
höndina á honum. Eftir þessi fyrstu kynni
hittust þeir oft í matar- og kaffihléum. Mark-
ús kenndi Guðmundi allt fingrastafrófið og
þeir ræddu saman um landsins gagn og nauð-
synjar, eins og sagt er. Markús var afar þakk-
látur unga piltinum fyrir að sýna sér þessa
ræktarsemi og launaði honum með því að
koma með kaffibrauð og auka matarbita að
heiman fyrir þennan nýja vin sinn. Þessi
kunnátta í fingrastafrófinu átti eftir að koma
sér vel.
Haustið 1942 gekk mislingafaraldur í
Reykjavík og mörg börn í Málleysingjaskól-
anum urðu veik. Þá missti Hervör eina bestu
vinkonu sína, skólasystur, Nönnu mállausu
eins og hún var kölluð. Guðrún Jóhannsdóttir
var ein þeirra sem veiktust og mislingarnir
lögðust þungt á hana. Hún var tveimur árum
eldri en Hervör og hefði átt að fermast um
vorið. Hún andaðist í byrjun aðventunnar. Jón
Pálmason á Þingeyrum sótti líkið. Nanna var
fósturdóttir hans og Huldu Stefánsdóttur
skólastjóra Húsmæðraskólans. Hervör hafði
misst yndislega vinkonu og var lengi vansæl
með tár á hvarmi. Hvorki hún né Hafsteinn
veiktust. Þau höfðu líkast til bæði fengið misl-
inga á barnsaldri fyrir vestan.
Á þessum árum voru hugmyndir Brands
Jónssonar í menntamálum heyrnarlausra að
ryðja sér til rúms. Hann skrifaði árlega grein-
ar í tímaritið Menntamál um heyrnarlausa
jafnframt því sem hann kenndi við Málleys-
ingjaskólann og starfaði á Fræðslumálaskrif-
stofunni í Reykjavík. Eitt af baráttumálum
hans var að vísa þroskaheftum nemendum
Málleysingjaskólans úr skólanum og gera
hann að sérskóla eingöngu fyrir heyrnarlaus
og alvarlega heyrnarskert börn. Jafnframt
vildi hann breyta nafni skólans og fá því fram-
gengt að hann fengi nafnið: Heyrnleys-
ingjaskólinn. Þegar hann kom heim frá árs-
námi í Bandaríkjunum vorið 1943 gerði hann
fræðslumálayfirvöldum grein fyrir því að ann-
aðhvort tæki hann við skólanum eða héldi að
öðrum kosti aftur vestur um haf. Margrét
Rasmus skólastjóri var ósammála tillögum
Brands en hún var tekin að reskjast og nið-
urstaðan varð sú að Brandur tók við skóla-
stjórn. Kröfur hans náðu fram að ganga á
næstu árum.
Haustið 1944 voru gerðar skýrslur um
heyrnarlaus börn á aldrinum þriggja til
sautján ára. Í skýrslu um Hervöru segir:
„Foreldrar telpunnar eru bæði vel hraust og
myndarleg og hafa átt tólf börn, sex stúlkur
og sex pilta. Þau vita ekki um neina ætt-
arkvilla eða veiklun í ættum sínum annað en
það að föðursystir telpunnar smitaðist af
berklum norður í landi og er talið að hún hafi
flutt berklasmit inn á heimili þeirra og mun
það hafa orsakað dauða þriggja drengjanna á
fyrsta ári þeirra. Tvær telpur hafa hjón þessi
sömuleiðis minnst á unga aldri en læknar álíta
að þær hafi dáið af kalkefnaskorti. Hervör er
álitin heyrnarlaus frá fæðingu, er hraust, stór
og vel gefin andlega og líkamlega. Hún er
dugleg til náms og allra verka. Hún á heyrn-
arlausan bróður. Ekkert að athuga við
hlustun.“
Gleði og vonbrigði á
fermingardaginn
Fermingardagurinn vorið 1945 markaðist
bæði gleði og vonbrigðum. Hervör fermdist
29. apríl og fermingarmessunni í Dómkirkj-
unni klukkan ellefu var útvarpað. Prestur var
séra Garðar Svavarsson sem hafði kennt Her-
vöru fermingarkverið fyrr um veturinn og
hún var eina fermingarbarnið, klædd í hvítan
kjól saumaðan úr hveitipokum. Brandur skóla-
stjóri og Rósa eiginkona hans sátu í kirkjunni.
Heima á Hesti sátu foreldrarnir við útvarps-
tækið og hlustuðu á messuna því þau áttu
ekki heimangengt suður til að vera viðstödd
þennan merkisatburð í lífi dóttur sinnar.
Tveimur dögum áður fæddist sonur á Hesti.
Guðjón hafði ætlað að vera viðstaddur en
barnið fæddist fyrir tímann og hann varð að
hætta við ferðina. Fermingarveislan var hald-
in í skólanum og Brandur skólastjóri hvatti
Hervöru til að bjóða ættingjum. Ágústa föð-
ursystir hennar kom í veisluna og einnig vin-
kona foreldra hennar, Guðrún Þorvaldsdóttir
frá Önundarfirði, auk þess sem Hafsteinn
bróðir hennar var að sjálfsögðu meðal veislu-
gesta. Ráðskonan hafði bakað tertu. Þremur
vikum síðar bárust sorgarfregnir frá Hesti:
litli drengurinn var dáinn. Hann lést þriggja
vikna, 16. maí. Óskírður.
Nokkrum dögum eftir ferminguna fékk
Hervör leyfi frá skólanum til þess að fara í
gönguferð með nokkrum skólasystrum niður
Laugaveginn. Hún klæddist hveiti-
pokakjólnum en hann var ekki lengur hvítur
þegar hún sneri heim skömmu síðar. Krakkar
höfðu gert aðsúg að þeim í gönguferðinni,
ausið úr drullupollum yfir þau, híað á þau,
grett sig og hlegið að þeim eins og þau væru
vanvitar. Slík framkoma særði stolt Hervarar
ósegjanlega, henni var stórlega misboðið en
hún stillti sig ávallt og barðist við tárin.
„Þessi viðhorf voru ekki bundin við fáfróð
börn, fullorðnir áttu líka til að sýna svipbrigði
sem lýstu vanvirðingu á okkur heyrn-
arlausum,“ segir hún.
Á unglingsárunum var Hervör áfram eft-
irlæti kennara og skólastjóra Heyrnleysingja-
skólans eins og hann var nefndur næstu ára-
tugina. Hún var „dugleg til náms og allra
verka“ eins og sagði í fyrrnefndri skýrslu,
brennandi af áhuga fyrir námi og bæði rösk
og natin við yngri nemendur. Eftir því var
tekið hversu næm hún var á tilfinningalíf
barnanna eins og hún fyndi á sér þegar þeim
leið illa. Þegar eitthvað bjátaði á var Hervör
óðar komin umfaðmandi eins og kærleiksrík
móðir. Heyrnarleysið var hins vegar þrösk-
uldur á menntabrautinni og eftir skólaskyld-
una við sextán ára aldur var ekkert fram-
haldsnámi í boði. Hún var svipt þeim
tækifærum og þótti súrt í broti en Brandur
skólastjóri bauð Hervöru vinnu sem starfs-
stúlku við skólann. Hún fékk dagvinnulaun en
svaf með nemendum í risinu í Stakkholi þar
sem stelpur sváfu öðrum megin og strákar
hinum megin. „Brandur treysti mér til að
túlka fyrir nemendur og sinna þörfum þeirra
þótt ég heyrði ekki til þeirra á nóttunni,“
sagði Hervör einhverju sinni í viðtali og bætti
við að næturvaktirnar hefðu verið kauplausar.
Henni var ennfremur falin sú mikla ábyrgð
fimmtán ára að aldri að túlka í viðkvæmum
dómsmálum þar sem heyrnarlausir komu við
sögu sem segir allt um það traust sem til
hennar var borið.
Heimilið eins og félagsmiðstöð
heyrnarlausra
Litla heyrnarlausa stúlkan frá Hesti í Önund-
arfirði hafði breyst í unga glæsilega stúlku
sem komin var á launaskrá hjá hinu opinbera,
sjálfsörugg og tíguleg í fasi, með bros á vör
og glampa í augum, ákveðin og stolt, geislandi
af glaðværð og góðvild. Hún sótti stundum
dansleiki í höfuðborginni eins og ungt fólk á
hennar reki og á einu slíku balli í Oddfellow-
húsinu við Tjörnina tók hún eftir ungum
manni sem horfði aðdáunaraugum á hana.
Þarna var kominn Guðmundur Egilsson með
hönd á lofti sem stafaði G-O-T-T K-V-Ö-L-D á
fingramáli, ungur myndarpiltur. Hún gekk til
hans full eftirvæntingar. Þau skiptust á
nokkrum setningum með fingrunum, fóru síð-
an út á dansgólfið og hafa meira og minna
verið í örmum hvort annars allar götur síðan.
Þetta var á útmánuðum ársins 1947. Hervör
var rúmlega sextán ára, Guðmundur tvítugur.
„Ég hefði aldrei náð í þessa glæsilegu stúlku
ef ég hefði ekki kunnað fingrastafrófið,“ sagði
Guðmundur þegar hann rifjaði upp fyrstu
kynnin. „Hervör var stórglæsileg og ég hefði
ekki átt neinn séns án þess að hafa þetta for-
skot með fingrastafrófinu,“ sagði hann af hóg-
værð. „Ég hefði heldur ekki haldið í hana
nema vegna þess að ég ákvað strax að gera
heyrnarlausa vini hennar að vinum mínum.
Heimili okkar var oft eins og félagsmiðstöð
heyrnarlausra.“
Hervör og Guðmundur gengu í hjónaband á
25 ára afmælisdegi brúðarinnar, 27. janúar
1956. Þau eignuðust fimm börn, þrjár stúlkur
og tvo drengi. Hervör var einn af stofnendum
Félags heyrnarlausra og formaður félagsins
um árabil. Þau hjónin voru gerð að fyrstu
heiðursfélögum félagsins fyrir ómetanlegt
brautryðjendastarf.
Torfbærinn Hestur kenndur við samnefnt fjall í Önundarfirði þar sem Hervör fæddist 1931.
* Á unglings-árunum varHervör áfram
eftirlæti kennara
og skólastjóra
Heyrnleysingja-
skólans eins og
hann var nefnd-
ur næstu áratug-
ina.
Systkinin Hervör og Hafsteinn
stilla sér upp fyrir myndatöku
við Málleysingjaskólann.
Hervör og Guðmundur við skírn frumburðarins, Bryndísar, en móðuramma hennar Guðbjörg
Sveinfríður Sigurðardóttir heldur á henni undir skírn. Myndin er tekin í Laugarneskirkju, prest-
ur er séra Garðar Svavarsson sem kenndi kristin fræði við skóla heyrnarlausra í fjölda ára.
Fjölskyldan samankomin. Hervör og Guðmundur með börnin
fimm haustið 1966, frá vinstri Magnús, Guðjón Gísli, Ragnheiður
Eygló, María Guðrún og Bryndís.
Nemendur Málleysingjaskólans á sleðum á skólalóðinni við Stakkholt.
Mannlíf
50 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19.4. 2015