Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2007, Page 54

vatn eða mýri þar sem súrefni komst ekki að þeim svo að þær náðu ekki
að rotna. Með tíð og tíma urðu efnabreytingar á jurtaleifunum og þær
urðu að mó. Þegar yngri jarðlög lögðust yfir móinn með æ þyngra fargi
kolaðist hann. Surtarbrandur finnst venjulega í misþykkum lögum með
önnur jarðlög á milli.
Til eru nokkrar tegundir surtarbrands:
1. Viðarbrandur. Eins og nafnið bendir til er hann úr viðarleifum
sem að mestu hafa haldið mynd sinni. Talsvert af ösku er í viðar-
brandi en hann brennur vel.
2. Steinbrandur er úr blöðum og öðrum smágerðum jurtaleifum.
Þegar hann er unninn klofnar hann venjulega í þunnar flögur.
3. Leirbrandur er dökkur leir sem inniheldur kolakennd efni úr
surtarbrandslögum.
Steinbrandurinn er að öllu jöfnu best fallinn til brennslu og reyndist
stundum prýðilega, einkum ef honum var blandað í betri kol.9
Tungunáma
Staðurinn, sem stjórnin hafði valið til kolavinnslu, var í landi jarðarinnar
Ytri-Tungu á Tjörnesi. Þar var að finna allþykk og víðáttumikil
surtarbrandslög og því þótti staðurinn vænlegur til kolanáms. Í umræðum
um rekstur Tungunámu á þinginu 1918 kom fram í ræðu Péturs
Jónssonar frá Gautlöndum, þingmanns Suður-Þingeyinga, að heimamenn
hefðu nýtt Tjörneskolin um nokkurt skeið. Hins vegar hefði verið
byrjað á kolagreftri í stórum stíl sumarið 1916 þegar tveir menn fengu
leyfi til að taka upp kol og selja til Húsavíkur og víðar.10 Í umræðunum
sagði Gísli Sveinsson, þingmaður Vestur-Skaftfellinga, einnig frá því að
Verkamannafélag Akureyrar hefði látið vinna kol í Tungunámu frá fyrri
hluta maí til 1. október 1917.11 Sigurður Jónsson í Ystafelli fullyrti að
Tjörnesingar hefðu tekið þarna kol í 30 ár.12 Auk Tungunámu var
starfrækt á nesinu svokölluð Hringversnáma en nánar segir frá henni síðar.
Afskipti stjórnarinnar af Tungunámu hófust í byrjun maí árið 1917.13
Þá fór Stjórnarráðið þess á leit að fá kolanámurnar í landi Hringvers og
Ytri-Tungu leigðar sumarið 1917 eða meðan heimsstyrjöldin stæði
yfir. Til andsvara fyrir heimamenn var Egill Sigurjónsson, stórbóndi á
Laxamýri, bróðir Jóhanns skálds. Hann færði það strax í tal hvort stjórn-
völd vildu ekki kaupa námuna en Stjórnarráðið kvaðst ekki hafa umboð
til þess.14 Egill bauð þá Tungunámu til leigu í fjögur ár fyrir 2400 kr. á
ári en auk þess hefðu hrepparnir rétt til að taka kol til eigin þarfa. Egill
undantelur einnig 400 tonn sem þeir sem hafi haft námuna á leigu
HOLLUR ER HEIMAFENGINN BAGGI 53