Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2007, Blaðsíða 37

Ritheimildir um Kirkjuból
Kirkjuból er fyrst og fremst þekkt vegna galdramála sr. Jóns Magnússonar
þumlungs á 17. öld. Hins vegar var fæstum kunnugt um aðra hluti í sögu
staðarins. Kirkjan taldist hálfkirkja og hvarf úr heimildum á 18. öld. En
hvernig bar það að? Í þá nýútkominni álitsgerð um kirkjueignir kom fram
að til að leggja niður bændakirkju hafi þurft konungsleyfi.62
Hjalti Hugason hefur bent á að fækkun kirkna hafi mátt rekja til sið-
breytingarinnar og breytinga á trúarháttum.63 En það virtist bera meira
til. Þegar ritheimildir voru skoðaðar kom fljótt í ljós að ferlið tengdist
mun stærri málum. Kirkjan var miðpunktur deilna milli Kirkjubólsbænda
og Eyrarklerks í galdrafárinu. Í Eyrarannál segir að þeir feðgar hafi verið
brenndir árið 1656 og sr. Jón Magnússon vísar í hana í Píslarsögu sinni án
þess að lýsa henni.64 Ekki er ætlunin að fjalla um galdramálin hér frekar.65
Hins vegar er þeirri kenningu varpað fram hér að í máldögum og bréfum
megi sjá að kirkjan að Kirkjubóli hafi valdið togstreitu milli Eyrarklerks
og eigenda Kirkjubóls frá upphafi.
Örnefnið Kirkjuból er algengt og hefur Ólafur Lárusson fjallað
um það. Hann bendir á að örnefnið sé þarna eldra en elstu máldagar
kirkjunnar enda megi lesa úr þeim og máldögum Eyrarkirkju að einhvers
konar kirkjuhús sé þar komið þegar árið 1286. Í máldaga Eyrarkirkju frá
því ári segir að kirkjan að Eyri hafi einungis hálfa tíund af Kirkjubóli.66
Einungis það að jörðin heitir þá þegar Kirkjuból er mikilvæg vísbending.
Önnur vísbending er að frá jörðinni leggist einungis hálf tíund til Eyrar.
Í Jarðabókinni (1710) er kirkjan síðast nefnd á prenti og þar sögð
hálfkirkja og embættað þegar heimamenn gangi til sakramentis. Kirkjan
átti ekki land að Kirkjubóli en hún átti bæinn Fossa sem var átta
hundruð.67 Í Prestatali og prófasta eru taldir upp 18 klerkar sem þjónuðu
Eyri á tæplega 400 ára tímabili frá 1333 til 1730. Sveinn Níelsson getur
þess neðanmáls að bænhús hafi verið á Fossum, Engidal, Arnardal neðri
og Tungu fram um 1710 svo líklegt virðist að einhver tiltekt hefði farið
fram í Skutulsfirði snemma á 18. öld.69 Þegar rannsóknir hófust 1985 var
talið að starfstími kirkjunnar næði frá því fyrir 1286 og fram undir 1710.
Kirkjuból var talin landnámsjörð.70 Jörðin virðist hafa verið eftirsóknar-
verð. Hún var stór, um 30 hundruð, stærsta jörðin í firðinum og jafnan
margbýl eftir að ritheimilda nýtur við. Hún var þríbýl um miðja 17. öld,
fjórbýl þegar Jarðabókin var tekin og fimmbýl í manntalinu árið 1703.
Þá bjuggu þar 20 manns.71 Til eru fjölmargir kaupsamningar um hana í
bréfabókum og í Alþingisbókum en þeir snerta ekki kirkjuna.72 Á 20. öld
var jörðin jafnan í ábúð og síðustu árin í eigu Ísafjarðarkaupstaðar.
36 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS