Fréttablaðið - 06.12.2014, Blaðsíða 110

6. desember 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 70
undur en Agatha Christie og persónur
Kristnihaldsins megi raunar alls ekki
dæma eftir mælistiku eintóms raunsæ-
is. En þessa glámskyggni hinnar gömlu
glæpasagnadrottningar fannst mér ellefu
ára þó auðvelt að fyrirgefa, það var annað
sem mér fannst miklu verra og heimsku-
legra við Farþegann frá Frankfurt.
Það var þegar í ljós kom hver stóð að
baki hinu lymskulega samsæri nas-
ista um að kollvarpa Vesturlöndum með
hippa, rokkmúsík og eiturlyf að vopni.
Það var nefnilega ekki sonur Adolfs
Hitlers sem þó er persóna í bókinni með
hakakross tattúeraðan á aðra ilina, held-
ur var forsprakki samsærisins öldruð
greifynja, Charlotte von Waldsausen.
Hún hafði fyrrum verið ákafur fylgis-
maður Hitlers og vildi endurreisa hina
nasísku stjórnarhætti og ná heimsyfir-
ráðum en hún sjálf ætlaði að verða For-
inginn, og meira að segja sonur sjálfs
Hitlers skyldi óhikað kveðinn í kútinn í
því valdabrölti hennar.
Og þegar þetta meginatriði plottsins
var orðið ljóst þá fyrst sagði hinn ellefu
ára lesandi hingað og ekki lengra, nei,
þetta er svo fráleitt að það getur engan
veginn staðist. Þessi bók er bull, bull og
meira bull!
Christie orðin elliær
Það var ekki kynferði greifynjunnar
sem vafðist fyrir mér. Þvert á móti. Mér
fannst ekkert athugavert við að nýr For-
ingi gæti verið kona. Það var aldur henn-
ar sem truflaði mig svona ærlega. Hún
var orðin hundgömul, kerlingin, og mér
fannst einfaldlega ekki koma til nokk-
urra mála að svo roskin manneskja væri
að standa í alls konar illverkum og undir-
ferlum og samsærum til að raka að sér
völdum sem hún gæti auðvitað ekki notið
nema í takmarkaðan tíma, þá myndu
árin taka af henni völd og hún dæi sínum
drottni. Mér fannst þetta í fúlustu alvöru,
það væri svo mikið rugl að gömul mann-
eskja væri að sanka að sér völdum í gríð
og erg, nánast eins og fársjúk af valda-
fíkn og yfirgangssemi og hikaði þá til
dæmis ekki við að troða á og jafnvel
hreinlega útrýma sér mun yngra fólki í
valdasýkinni, mér fannst þetta hljóta að
ganga gegn náttúrulögmálunum þar sem
alltaf hlyti nýtt að taka við af gömlu. Og
engin manneskja myndi troða svo vísvit-
andi á þeim lögmálum.
Það væri einfaldlega ekki rökrétt.
Og ég kastaði frá mér Farþega til
Frankfurt og bað þá ruglbók aldrei þríf-
ast, kerlingin bersýnilega orðin elliær
og hætt að skilja mannlegt eðli og nátt-
úrulögmálin, hafi hún þá einhvern tíma
gert það.
Hrifsa völdin á sjötugsaldri
Svo leið og beið og það rann um síðir upp
fyrir mér að mannlegt eðli lætur ekki
stjórnast af náttúrulögmálum og þaðan
af síður af því sem rökrétt er. Og að
þess væru ótal dæmi í sögunni að menn
þekktu ekki sinn vitjunartíma frekar
en Waldsausen greifynja og væru langt
fram á hin efstu elliár að reyna í ofboði
að sölsa undir sig meiri og meiri völd
jafnvel þótt þeir gætu svo augljóslega
ekki notið þeirra lengi. Það er meira að
segja að grimmdin í valdagræðginni
getur virst enn meiri hjá þeim gömlu en
hinum yngri, kannski einmitt af því þeir
vita að þeir muni ekki lengi enn fá notið
þess að deila og drottna.
Má ég minna á Rómarkeisarana Pupi-
enus sem var hálfáttræður og félaga
hans Balbinus á sjötugsaldri sem í sam-
einingu hrifsuðu völdin af hinum rúm-
lega fertuga Gordíanusi II en enduðu
svo á því að slást í ellimóðri örvæntingu
um hin nýfengnu völd uns lífvörðum
þeirra blöskruðu lætin í öldungunum og
hjuggu þá báða í spað? Eða Stalín sem
var að undirbúa víðtækar hreinsanir á
yngri mönnunum í sovéska kommún-
istaflokknum þegar einhver þeirra fékk
nóg og eitraði fyrir honum – að öllum
líkindum.
Og kannski það hafi verið Lavrentí
Bería sem endurreisti þannig náttúru-
lögmálin, hvað veit ég?
Jón Arason valdasjúkur öldungur?
En þessar hugleiðingar um valdablindu
þá sem virðist líka geta gripið gam-
alt fólk, ekki síður en ungt, og Agatha
Christie vissi þannig sínu viti, þær héldu
svolítið fyrir mér vöku fyrir nokkrum
vikum af ansi óvæntu tilefni – eða þegar
ég fór að hugleiða feril Jóns Arasonar
biskups á Hólum.
Því ég hef aldrei skilið þann góða
mann. Í mjög yfirborðskenndri útgáfu
er saga Jóns Arasonar svona: Hann var
íslenskur kaþólskur biskup og baráttu-
þjarkur sem streittist af miklu þolgæði
gegn danskri ásælni og nýjum trúarsið
er gekk í berhögg við þá trú sem hann
hafði í heiðri. Og í sjálfstæðisbaráttunni
á 19. öld var farið að líta á Jón sem „síð-
asta Íslendinginn“ – svo ötullega hefði
hann barist fyrir íslenskt þjóðerni og
sjálfstæði. En þegar betur er að gáð er
saga Jóns allt önnur. Sína þrotlausu bar-
áttu háði hann helst um jarðir og áhrif
við aðra íslenska stórbokka, en átti lengst
af friðsamlega sambúð við erlent kon-
ungsvald og nýja kirkjuskipan. Það var
ekki fyrr en hann var kominn á efri ár
og gerðist ellimóður sem hann bjóst til
að ganga af fáránlegri fífldirfsku á hólm
við danska konungsvaldið og lét þá engu
gilda hverjum hann tróð um tær eða
stofnaði í hættu.
Okkur er ævinlega hollt að endur-
skoða gamlar hetjur. Kemur kannski í
ljós þegar að er gáð að Jón Arason var
fyrst og fremst valdasjúkur og yfir-
gangssamur öldungur líkt og Wald-
sausen greifynja?
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson trúði
því ekki að gamalt
fólk hefði mikinn
áhuga á að sanka
að sér völdum
sem það gæti
svo ekki notið
lengi. En vís-
bendingar
um slíkt er
þó víða að
finna.
Ellefu ára gamall eða árið 1971 komst ég fyrst í kynni við merkilegt sögulegt viðfangsefni eða ætti ég að segja leyndar-dóm sem ég átti lengi síðan erfitt með að botna í, en það er
valdagræðgi gamals fólks. Og þessum
leyndardómi kynntist ég fyrst í 69du
skáldsögu Agöthu Christie og þeirri
hennar sem ég held að óhætt sé að kalla
hennar allra, allra versta verk.
Bókin heitir Farþegi til Frankfurt og
kom út árið sem Christie varð áttræð
eða 1970. Rétt fyrir jólin það ár kom hún
svo út í íslenskri þýðingu. Ég held að í
þá daga hafi verið afar sjaldgæft að svo
splunkunýjar erlendar bækur kæmu út
hér á landi, svo mikils hefur líklega verið
vænst af þessu glóðvolga verki drottn-
ingar leynilögreglusagnanna, konunnar
sem hafði fært þakklátri veröld ódauð-
legar persónur eins og Hercule Poirot,
ungfrú Jane Marple og Hastings ofursta.
Sjálfur keypti ég bókina á bókamarkað-
inum ári seinna og óhætt er að segja að
hún hafi valdið mér heilmiklum heila-
brotum en þó kannski ekki alveg á þann
hátt sem Christie ætlaðist til.
Umrót hippatímans rakið til nasista
Söguþráð Farþega til Frankfurt hirði
ég ekki um að rekja. Jafnvel ellefu ára
gamall lesandi áttaði sig fljótlega á því
að hann var í besta falli illskiljanlegur
en í versta falli tóm heimskuleg þvæla.
Hins vegar var rót sögunnar greinilega
tilraun hins aldna rithöfundar árið 1970
til að skilja breytta tíma í samfélaginu –
byltingu unga fólksins með tilheyrandi
frjálsum ástum, agaleysi og mótþróa
gegn foreldravaldinu, eiturlyfjaneyslu og
allt annarri tónlist en áður hafði heyrst.
Þetta var svo róttæk umbylting að Chris-
tie virðist ekki hafa getað trúað því að
þetta væri allt sjálfsprottið upp úr sam-
félaginu, heldur hlyti þetta allt að vera
samsæri og stjórnað af vondum mönnum.
Og hin enska Agatha Christie vissi nátt-
úrlega ekki af neinum verri mönnum en
þýskum nasistum, og því var allt umrót
hippatímans í bókinni rakið til undirferla
þýskra nasista sem stefndu að heimsyfir-
ráðum og Fjórða ríkinu.
Allt er þetta afar þokukennt í bókinni,
ekki biðja mig að skýra það í neinum
smáatriðum. En alla vega er það niður-
staðan – gamlir þýskir stuðningsmenn
Hitlers hafa einhvern veginn komið öllu
í bál og brand með því að beita fyrir sig
Bítlunum og Rolling Stones og ætlunin
er að sómakæru fólki blöskri svo aðfarir
hippanna að það sætti sig við nýja nas-
istastjórn.
Forsprakkinn gat ekki verið öldruð greifynja
Einhvern veginn svona held ég að
Christie hafi hugsað þetta, þótt ég ítreki
að hugsunin að baki bókinni sé afar laus
í reipunum, svo ég orði það nú kurteis-
lega. Þótt ég væri enginn hippi þegar ég
var ellefu ára og væri enn afar stilltur og
prúður drengur og mesti rokkarinn sem
ég þekkti væri enn Ómar Ragnarsson,
þá gerði ég mér grein fyrir að Agatha
Christie væri kannski aðeins of roskin
og ráðsett til að geta skilið hippana, en
á því fóru reyndar margir gamalgrónir
höfundar flatt þessi misserin. Eftir á
að hyggja geta hipparnir í Kristnihaldi
undir Jökli eftir Halldór Laxness frá
1968 líklega ekki talist sérlega sannferð-
ugar persónur, þótt Halldór hafi vita-
skuld verið þúsund sinnum merkari höf-
AGATHA CHRISTIE,
ADOLF HITLER OG JÓN ARASON
Má ég
minna á
Rómarkeisar-
ana Pupienus
sem var
hálfáttræður
og félaga
hans Balbinus
á sjötugsaldri
sem í sam-
einingu
hrifsuðu
völdin af
hinum rúm-
lega fertuga
Gordíanusi II
en enduðu
svo á því að
slást í elli-
móðri ör-
væntingu um
hin nýfengnu
völd.
AGHATA CHRISTIEADOLF HITLER
JÓN ARASON
Smiðshöfða 12 • 110 Reykjavík • s: 586 8000
helgina 6. og 7. des. frá kl. 10-17
Sýndar verða vélar frá Casolin
og Robland og allt það sem að við
höfum upp á að bjóða í þjónustu
við Tréiðnaðinn
Kaffiá könnunni