Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 22

Náttúrufræðingurinn
22
umhverfismálum samtímans, svo
sem loftslagsmálum, vernd líffræði-
legrar fjölbreytni og vörnum gegn
landhnignun. Einnig hefur land-
græðsla áhrif á fæðuframleiðslu, bú-
setuskilyrði og landnýtingarmögu-
leika, auk þess sem hún er vaxandi
þáttur í náttúruvernd.3 Endurreisn
hnignaðra vistkerfa, eða vistheimt (e.
ecological restoration), er ein af þeim
lausnum sem lagðar eru til í þúsald-
arskýrslu Sameinuðu þjóðanna og
víðar til að sporna gegn afleiðingum
víðtækrar landhnignunar í heiminum
og bæta afkomumöguleika komandi
kynslóða.1,4
Skipulagt landgræðslustarf hér
á landi spannar nú rúma öld.5
Viðfangsefnin eru margþætt og
fer fjölgandi þrátt fyrir greinilegan
árangur landgræðslustarfsins, enda
umhverfismál æ ríkari þáttur í sam-
félagi nútímans. Í þessari grein er
fjallað um samspil landgræðslu og
vistheimtar við umhverfis- og nátt-
úruvernd á Íslandi.
Hnignun lands,
líffræðileg fjölbreytni
og þjónusta vistkerfa
Líffræðileg fjölbreytni er undirstaða
þeirrar margvíslegu þjónustu sem
vistkerfi veita mannlegum sam-
félögum (2. mynd). Líffræðileg
fjölbreytni spannar breytileika á
mörgum stigum: frá erfðavísum og
tegundum til vistkerfa og lífkerfa6
(3. mynd). Fjöldi tegunda er sá
þáttur líffræðilegrar fjölbreytni sem
oftast er fjallað um en líffræðileg
fjölbreytni á þó einnig við um gerð
og virkni vistkerfa og stofna.7
Skerðing líffræðilegrar fjölbreytni
hefur verið skilgreind sem langtíma-
eða varanleg skerðing á þáttum líf-
fræðilegrar fjölbreytni og möguleik-
um hennar til að veita þjónustu eða
varning, hvort sem er á hnattræna
vísu, svæðisvísu eða staðbundið.8
Skógareyðing, tap á gróðurþekju
og jarðvegsrof sem leitt getur til
myndunar auðna eru dæmi um
skerðingu líffræðilegrar fjölbreytni
á svæðis- eða landslagsvísu. Slík
skerðing hefur áhrif á gerð vistkerfa
og margvíslega vistfræðilega ferla
og getur þýtt tap á hentugum bú-
svæðum fyrir margar tegundir auk
þess sem geta vistkerfa til að veita
margvíslega vistfræðilega þjónustu
minnkar.1
Breytingar sem orðið hafa á vist-
kerfum Íslands frá landnámi hafa
skert líffræðilega fjölbreytni lands-
ins verulega. Núverandi útbreiðsla
birkiskóga og birkikjarrs er um 1200
km2, sem er minna en 5% af áætl-
aðri útbreiðslu þeirra við landnám.9
Jarðvegseyðing sem fylgdi í kjölfar
skógeyðingar innar hefur haft mikil
áhrif á íslensk vistkerfi (4. mynd).
Talið er að mikil eða mjög mikil
jarðvegseyðing sé nú á um 40%
landsins2 og víðáttumikil svæði
hafa tapað frjósamri moldarhulu.
Votlendi hefur einnig verið raskað
umtalsvert. Er talið að framræsla á
seinni hluta 20. aldarinnar hafi rask-
að 55–75% alls votlendis á láglendi
Íslands10 og að á Suðurlandi hafi
97% votlendis verið raskað.11
Tap á búsvæðum vegna land-
hnignunar getur leitt til útdauða
einstakra tegunda lífvera. Til dæmis
er talið að röskun votlendis á síðustu
öld og innflutningur á amerískum
mink (Mustela vison), sem er framandi
dýrategund í íslenskum vistkerfum,
hafi útrýmt keldusvíninu sem varp-
fugli.12 Einnig má velta því fyrir sér
hvort fleiri tegundir hafi horfið við
tap á búsvæðum vegna jarðvegs-
eyðingar og eyðingar skóglendis
hér á landi frá því að landið byggð-
ist. Uppbrot búsvæða (e. habitat
fragmentation) vegna landhnignunar
2. mynd. Líffræðileg fjöl-
breytni er undirstaða
margvíslegrar þjónustu
sem vistkerfi veita mann-
legum samfélögum (byggt
á Millennium Ecosystem
Assessment, Biodiversity
Synthesis).1
3. mynd. Líffræðileg fjölbreytni spannar mörg skipulagsstig og innifelur einnig ferla eða
virkni vistkerfa (byggt á Rogers og Montalvo 2004).6
Viðhald
HRINGRÁSIR NÆRINGAREFNA
JARÐVEGSMYNDUN
FRUMFRAMLEIÐNI
......
ÞJÓNUSTA VISTKERFA
Lífsviðurværi
FÆÐA
FERSKVATN
VIÐUR OG AÐRAR TREFJAR
ELDSNEYTI
......
Varnir
FLÓÐAVARNIR
VERNDUN LOFTSLAGS
SJÚKDÓMAVARNIR
VATNSHREINSUN
......
Menning
MENNTUN OG VÍSINDI
TÓMSTUNDIR / ÚTIVIST
FEGURÐ / YNDI
ANDLEG UPPLYFTING
......