Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 29

29
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Inngangur
Heimkynni hvítabjarna (Ursus
maritimus) eru svæði sem liggja að
Íshafinu og er hafísinn eitt helsta
búsvæði þeirra. Talið er að heims-
stofn hvítabjarna sé nú um 20–25
þúsund dýr sem skiptist niður í
19 undirstofna.1,2,3 Greinargóða lýs-
ingu á hvítabjörnum og lifnaðarhátt-
um þeirra má meðal annars finna í
greinum eftir Ævar Petersen og Þóri
Haraldsson frá árinu 1993 og Karl
Skírnisson í þessu hefti.4,5 Einnig
má finna gagnlegar upplýsingar á
heimasíðu Náttúrufræðistofnunar
Íslands (www.ni.is/frettir/nr/778)
og á Vísindavefnum (www.visinda-
vefurinn.is).
Í aldanna rás hafa hvítabirnir
gengið á land á Íslandi. Líklegt
má telja að meginhluti þeirra dýra
sé úr Austur-Grænlandsstofninum
svokallaða. Ekki er þó hægt að úti-
loka að dýr úr Svalbarðastofnunum
og frá Jan Mayen gætu einnig hafa
komið hingað til lands. Í rituðum
heimildum er getið um 250 hvíta-
bjarnakomur með allt að 500 hvíta-
birni sem gengið hafa á land eða
sést á hafís við landið. Flest þessara
dýra voru vegin ef þess var kostur,
enda gerðu þau sig oft heimakomin
á bæjum og ollu tjóni og í sumum
tilfellum dauða. Þá var það talin
mikil búbót að fanga slíkan grip.
Hin síðari ár hefur hins vegar farið
meira fyrir verndunarumræðunni
enda hafa hvítabjarnastofnar átt
undir högg að sækja vegna ofveiði,
mengunar og bráðnunar hafíss á
norðurslóðum.
Eðli máls samkvæmt hafa komur
hvítabjarna oftar en ekki tengst
hafísárum og sum ár hafa komið
tugir dýra, svo sem árið 1274 en þá
er getið um 22 dýr og 27 árið eftir.
Á síðustu öld eru til heimildir um
komu 71 dýrs, þar af 27 hafísárin
1917–18.5 Skagafjörður og Húna-
vatnssýslur hafa ekki farið varhluta
af heimsóknum hvítabjarna í ald-
anna rás og er reyndar fyrsta ritaða
heimildin um komu slíkra gesta frá
árinu 890 úr Vatnsdælasögu, þegar
Ingimundur gamli landnámsmaður
í Vatnsdal sá birnu með tvo húna og
örnefnið Húnavatn í Þingi í Austur-
Húnavatnssýslu varð til, að því er
sögur herma. Í rituðum heimildum
er getið um allt að 50 hvítabirni
sem sést hafa eða verið vegnir í
Skagafirði og Húnavatnssýslum og
er sú upptalning sýnd í 1. töflu. Þess
má þó geta að oft ber heimildum
ekki saman og gæti vel verið um
tvítalningu að ræða í sumum tilfell-
um. Samantektin sýnir þó að allt að
10% þeirra dýra sem heimildir eru
til um á Íslandi hafa komið á land á
þessum slóðum.
Árið 1993 urðu straumhvörf í
viðhorfi til friðunar hvítabjarna hér
á landi, en það ár sást hvítabjörn
á sundi um 70 sjómílur norður af
Horni. Skipverjar sem urðu dýrsins
Hvítabirnir í
Skagafirði árið 2008
Þorsteinn Sæmundsson, Hjalti Guðmundsson,
Þórdís V. Bragadóttir og Helgi Páll Jónsson
Í júnímánuði árið 2008 gengu tveir hvítabirnir á land í Skagafirði. Sá fyrri
sást fyrst við Miðmundarfjall við Þverárfjallsveg þann 3. júní og sá síðari
þann 16. júní við bæinn Hraun II á utanverðum Skaga. Eins og gefur að
skilja vöktu þessar heimsóknir mikla athygli bæði innanlands og utan,
kannski ekki síst vegna þess að bæði dýrin voru felld. Rétt um 20 ár voru
síðan hvítabjörn gekk síðast á land á Íslandi og var það í Haganesvík í Fljót-
um í Skagafirði. Örlög hans urðu þau sömu og hvítabjarnanna nú. Í þessu
greinarkorni er leitast við að varpa ljósi á þá atburðarás sem átti sér stað
þegar dýrin gengu á land og viðbrögð heimamanna og yfirvalda. Í lokin er
fjallað um ástand dýranna og gerð grein fyrir niðurstöðum vinnuhóps sem
umhverfisráðherra skipaði til að semja tillögur um viðbrögð við landtöku
hvítabjarna á Íslandi.
Náttúrufræðingurinn 78 (1–2), bls. 29–38, 2009