Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 62

Náttúrufræðingurinn
62
cuneiformis (Böhm, 1916) þegar sú
síðarnefnda tók þátt í miklum sæ-
dýraflutningum úr Kyrrahafi yfir í
Norður-Íshaf og Norður-Atlantshaf
fyrir 3,6 milljón árum (4. mynd).10,25
Formbreyting skeljanna gæti bent til
þess að kambskel hafi myndast við
aðlögun Kyrrahafstegundarinnar að
lægri sjávarhita þegar hún barst
norður í Norður-Íshafið og að kamb-
skelin hafi verið orðin fullmótuð
þegar hún náði inn á Tjörnessvæðið.
Hún gæti því hafa þróast frá Mya
cuneiformis á svipaðan hátt og sand-
gerviskel myndaðist frá smyrslingi
síðar á plíósentíma.
SANDSKEL
Latneskt heiti tegundarinnar er Mya
arenaria (eða Arenomya arenaria) og
var henni upphaflega lýst og gefið
nafn af Carl von Linné árið 1758.3
Skeljarnar eru aflangar, sporlaga
og frekar þunnar og ekki áberandi
kúptar (2. mynd i). Þær eru ávalar í
báða enda, en afturendinn er mjórri
en framendinn. Yfirborðið er með
lengdarrákum eða lágum hrukkum
og dökkgulleitu hýði. Nefið er ekki
sérlega áberandi, miðstætt eða rétt
framan við miðju. Útskotið í hjör-
inni er mun mjórra en hjá öðrum
miguskeljum hér á landi en aftari
kjölurinn á því nær út yfir röndina,
svo að allgreinilegur hnúður eða
tönn sést á plötujaðrinum (5. mynd).
Þar að auki er djúp hola inn í skelja-
nefið við rætur útskotsins, en slík
hola er ekki til staðar hjá smyrslingi
eða undirtegundum hans. Möttul-
bugurinn er djúpur og nær inn
í miðja skel, en neðri rönd hans
liggur ekki alveg niður við möttul-
línuna eins og hjá smyrslingi. Út- og
innstreymispípur eru samvaxnar,
klæddar hrukkóttri, mógulleitri húð.
Þær geta orðið mjög langar og við
strendur Danmerkur hafa fundist
sandskeljar þar sem möttulpípurnar
eru allt að 50 cm að lengd.26 Skeljar
við Ísland geta orðið að minnsta
kosti 110 mm langar.
Sandskel hefur fundist núlifandi
í Norður-Atlantshafi frá Norður-
Noregi og Íslandi í norðri og suður
á bóginn til Vestur-Frakklands
Sandgerviskel lifir í dag við Vestur-
og Austur-Grænland, Frans Jósefs-
land, Svalbarða, Novaja Semlja,
Alaska, Nýfundnaland, Norður-
Noreg og Ísland.4,6,19 Þá er hún
einnig þekkt úr Barentshafi, Hvíta-
hafi, Okotskahafi og Karahafi.19
Sandgerviskel hefur því augljóslega
norðlægari útbreiðslu en smyrsling-
ur. Hún heldur sig á 6–80 m dýpi.
Minnsta og mesta dýpi þar sem hún
hefur fundist lifandi er við Vestur-
Grænland.4 Dýrið grefur sig alldjúpt
niður í frekar eðjukenndan botn og
við Noreg finnst það einkum þar
sem sjór er frekar kaldur á vorin og
selta í minna lagi.22 Hitaþol sand-
gerviskeljar virðist vera frá -3ºC til
+7ºC.5
Sandgerviskel kom fram í lok
plíósentíma (4. mynd) og hún hefur
fundist í jarðlögum á Grænlandi,
Frans Jósefslandi, Svalbarða, Novaja
Semlja, Síberíu, Alaska, Kanada,
Maine í Bandaríkjunum, Skandínav-
íu og hér á landi.19,23 Í íslenskum
jarðlögum kemur hún fyrst fram í
setsyrpunum við Svarthamar í mið-
hluta Breiðuvíkurlaga á Tjörnesi, en
þær eru um það bil 1,5 milljón ára
gamlar (3. mynd).24,25
Sandgerviskel líkist mjög ungum
smyrslingum áður en þeir grafa
sig niður í botninn. Það má því
segja að skelin hafi varðveitt lögun
ungviðis af smyrslingi, sem hún
þróaðist frá undir lok plíósentím-
ans. Því má vera að hún sé dæmi
um þróunarreglu Schindewolfs um
skyndilega nýmyndun tegunda
þegar ungviði verður kynþroska (e.
proterogenese). Útbreiðsla og hitaþol
sandgerviskeljar bendir eindregið til
þess að hún sé kaldsjávartegund.
Kambskel
Árið 1972 lýsti F. Strauch nýrri teg-
und miguskelja úr krókskeljalögum
(lageiningu 17) í Hallbjarnarstaðar-
kambi á Tjörnesi og gaf henni
nafnið Mya schwarzbachi í höfuðið á
lærimeistara sínum M. Schwarzbach,
jarðfræðiprófessor í Köln í Þýska-
landi.10 Hér verður skel þessi nefnd
kambskel. Schwarzbach stundaði
rannsóknir hér á landi um árabil
ásamt nemendum sínum og birtu
þeir allmargar greinar um rann-
sóknir sínar. Meðal nemenda hans
má nefna jarðfræðingana Þorleif
Einarsson og Kristján Sæmundsson.
Kambskel svipar að nokkru til
sandgerviskeljar og raunar sand-
skeljar því hún er með langan og
ávalan efturenda; þó er alláberandi
kjölur eftir aftari bakrönd sem er
næstum því bein, þannig að skelin
mjókkar mun brattar í átt að aftur-
enda en skeljar flestra annarra
miguskelja (2. mynd e–f). Skeljarnar
gapa því lítið sem ekkert að aftan.
Hlutföll hæðar og lengdar (H/L) eru
töluvert lægri en hjá sandgerviskel,
og sandskel eða nálægt 0,57–0,58,
en hinar tvær eru með þessi hlutföll
annars vegar 0,66–0,67 og hins vegar
0,62–0,63. Nefið er nokkuð framstætt
og áberandi, mitt á milli fremsta
þriðjungs og miðju. Í hjörinni er
útskotið mun afturdregnara en hjá
öðrum miguskeljum og hornið milli
aftari hryggjarins á útskotinu og
bakrandarinnar er mun hvassara en
hjá öðrum miguskeljum (5. mynd).10
Möttulbugurinn er djúpur og nær
fram fyrir miðju skeljar. Skeljarnar
geta að minnsta kosti orðið 95 mm
langar og yfirleitt eru þær stærri en
smyrslings- og sandgerviskeljar og
nálgast stærstu sandskeljar.
Kambskel hefur fundist í krók-
skeljalögum á Tjörnesi, úr lagein-
ingum 12–25 (3. mynd).10 Hún hefur
ekki fundist í ísaldarlögunum í
Breiðuvík eða yngri setlögum hér
á landi. Kambskel hefur ekki fund-
ist annars staðar í setlögum, en þó
má nefna að efst í svonefndum
Red Crag-lögum í Austur-Anglíu
á Englandi hefur fundist miguskel,
Mya pullus Sowerby, 1826, sem lík-
ist mjög kambskel en ekki er talið
öruggt að þar sé um sömu tegund
að ræða.10 Þessi lög eru talin mynd-
uð á sama tíma og krókskeljalögin
á Tjörnesi. Kambskel hefur hvergi
fundist núlifandi og hefur líklega
dáið út stuttu eftir að krókskelja-
lögin mynduðust, ef til vill á fyrsta
stóra jökulskeiði ísaldar fyrir 2,6–2,5
milljón árum (3.–4. mynd).
Talið er líklegt að kambskel hafi
þróast frá Kyrrahafstegundinni Mya