Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 40

Náttúrufræðingurinn
40

Tannbein Sement
Króna
Rót
Tannhol
í desember; stundum fæðast þó
afkvæmin í mánuðinum á undan
eða eftir. Birnurnar taka sem sagt
allajafna einungis þátt í tímgun
á þriggja ára fresti og eru fyrsta
veturinn í híði en annars á rölti á
ísbreiðunni, rétt eins og karldýrin
sem aldrei skríða í híði. Þetta kerfi
virðist ráðandi í Evrópustofnum
ísbjarna. Á Hudson-svæðinu í
Kanada tók tímgunarferillinn á
árum áður oft ekki nema tvö ár,
en síðustu áratugina hefur hann
verið að lengjast í þrjú ár vegna
versnandi lífsskilyrða.6 Þá er þekkt
að í Alaska geta birnir af báðum
kynjum lagst tímabundið í híði.5–7
Félagskerfi ísbjarna mótast af
aðstæðunum sem dýrin búa við.
Ísbirnir eru einfarar og keppa
karldýrin um mökunarrétt. Þar
eiga stærstu og sterkustu birnirnir
mestu möguleikana en oft má sjá
þrjú og allt upp í sjö karldýr í ná-
munda við birnur í mökunarhug-
leiðingum.5,6 Birnir í Austur-Græn-
landsstofninum taka allajafna ekki
þátt í tímgun fyrr en á sjöunda vetri
þótt sumir verði frjóir eitthvað fyrr.
Er talið að eldri og sterkari birnir
haldi þeim yngri frá mökun þar til
þeir hafa náð fullum líkamlegum
þroska.8 Veikburða dýr reyna að
komast hjá átökum og forðast sér
sterkari dýr. Margoft hefur verið
staðfest að karldýr drepi ísbirni,
ekki síst kvendýr og húna.5,6
Talið er að heimsstofninn sé um
þessar mundir 20–25 þúsund dýr og
skipast þau í 19 mismunandi stofna.
Tveir þeirra lifa norður af Íslandi.5–7,9
Flest dýrin sem hingað flækjast
eru talin upprunnin úr stofni sem
heldur til við Austur-Grænland en
sum gætu verið upprunnin úr stofni
sem kenndur er við Svalbarða. Dýr
í þessum stofnum eru að jafnaði
nokkru smávaxnari en ísbirnir ann-
arra stofna, en stærstu ísbirnirnir lifa
í Austur-Síberíu og Alaska.5
Aðferð við
aldursgreiningu
Hægt er að greina aldur margra
spendýra með því að skoða árhringi
í beinungi eða beinlími (e. cementum),
en það er lag af kalkkenndum vef
sem hleðst smám saman utan á ræt-
ur tanna þegar dýr eldast (2. mynd).
Þéttni vefjarins breytist eftir árs-
tíðum. Að vetrinum gildnar tönnin
lítið sem ekkert og þá er beinlíms-
lagið þéttara í sér en hlýju mánuði
ársins, þegar vefurinn vex hraðar
og beinlímslagið verður gljúpara.
Með sérstökum efnum eru vetrar-
línurnar litaðar og gerðar sýnilegar
þannig að unnt er að telja þær
með allgóðri nákvæmni. Áður en
þetta er mögulegt er kalkið leyst úr
tannvefnum í sýrubaði (5% HNO3)
í allt að sólarhring. Þegar tönnin
hefur verið fullkomlega afkölkuð
minnir hún á brjóskvef og þá er
sýran skoluð burtu í rennandi vatni.
Eftir það er vefurinn frystur og
fjöldi 20–25 µm þunnsneiða skor-
inn langsum úr miðhluta tannrótar-
innar með frystivefjarskera (Leitz
Wetzlar – 38414). Sneiðarnar eru
færðar í vatnsbað, veiddar þar upp
á smásjárgler og látnar þorna. Að
litun lokinni eru vefjarsneiðarnar
skoðaðar í ljóssmásjá, mynstur lín-
anna rannsakað og dökku línurnar
taldar þar sem þær aðgreinast best.
Hér á landi hafa þúsundir þurr-
lendisspendýra (refur, minkur og
hreindýr) sem og sjávarspendýr
(landselur, útselur, grindhvalur,
hnísa) verið aldursgreindar með
þessari aðferð.10 Auk þeirra hafa
erlendar tegundir eins og otur og
steinmörður verið athugaðar með
góðum árangri. Hér á landi hefur
aðferðin verið í þróun vel á þriðja
áratug en hún byggist að stofni til
á verklýsingum sem útbúnar voru
í Danmörku við aldursgreiningar á
rauðref.11,12 Þó hefur verið tekin upp
mun fljótvirkari og árangursríkari
litunaraðferð13 auk þess sem nú er
beitt öruggari aðferð við að festa
þunnsneiðarnar við smásjárglerin.14
Ýmsir hafa metið aldur hvíta-
bjarna með þessari aðferð, bæði
birni þar sem aldur dýranna var
óþekktur8,15 og birni sem vitað er
hvað voru gamlir vegna þess að
þeir höfðu verið auðkenndir á unga
aldri.16,17 Oftast reyndist aldurs-
greining þessara einstaklinga vera
rétt, en stundum skeikaði um eitt eða
jafnvel fleiri ár. Auðveldast reyndist
að greina aldur miðaldra dýra en
yngstu dýrin voru stundum metin
eldri en þau voru í raun. Sama var
uppi á teningnum með elstu dýrin
því þau voru stundum talin yngri en
þekktur aldur þeirra tilgreindi.
2. mynd. Framtönn og litaðar þunnsneiðar af tannrótum hvítabjarnar Ursus maritimus.
Árhringir myndast í beinlímslagið sem hleðst utan á tannbein rótanna (mörkin sýnd með
rauðri punktalínu) þegar dýr eldast. Lituðu vefjasneiðarnar eru 25 µm þykkar. – Incisor (I1)
and two stained, longitudinal tooth-root sections from a polar bear Ursus maritimus show-
ing growth layer groups in the cementum region. The dotted red line indicates the segrega-
tion between the dentary and the cementum layers. Ljósm./Photo: Karl Skírnisson.