Náttúrufræðingurinn - 2009, Síða 24

Náttúrufræðingurinn
24
hnignun vistkerfa verður útbreidd-
ari og þörfin fyrir þjónustu þeirra
eykst verður vistheimt þó þýðingar-
meiri.1
Unnið er að landgræðslu – þar
með talið vistheimt – við afar marg-
víslegar aðstæður, svo sem á landi
þar sem gróðurfar og jarðvegsskil-
yrði hafa rýrnað vegna ofnýtingar
og þar sem jarðvegseyðing hefur
myndað auðnir og rofsvæði. Einnig
á svæðum sem raskað hefur verið
við mannvirkjagerð. Þá er vaxandi
áhugi á endurheimt náttúrulegs
gróðurfars og vistkerfa á opnum
svæðum í borgum og þéttbýli, ekki
síst vegna jákvæðra áhrifa á um-
hverfi og lýðheilsu.26 Landgræðsla
er því hagsmunamál margra aðila:
búfjáreigenda, skógræktenda, úti-
vistarfólks, veiðimanna og annarra
sem nýta gæði landsins, auk fram-
kvæmdaraðila við vegagerð, virkj-
anir og námuvinnslu. Einnig er
landgræðsla viðfangsefni sveitar-
félaga sem vilja stuðla að góðu
ástandi gróðurs og jarðvegsauðlinda
innan sinna marka. Síðast en ekki
síst er landgræðsla hagsmunamál
almennings sem lætur sig varða
ástand landsins.
Vistheimtaraðgerðir miða að því að
koma af stað og hraða náttúrulegum
ferlum (framvindu) og endurreisa
virkni vistkerfa sem hefur hnignað,
þau skemmst eða eyðilagst.27 Þetta
þýðir að greina þarf hvaða þættir
hamla framvindu (6. mynd) og
skipuleggja aðgerðir til að yfirvinna
þá.28,29 Hér á landi er líklegt að léleg
lífsskilyrði vegna rofs og kulferla,
ófrjósams jarðvegs14 og lélegrar
vatnsmiðlunar30 hamli framvindu
á auðnum og rofsvæðum. Land-
nám plantna á slíkum svæðum er
takmarkað, m.a. vegna þess að jarð-
vegsyfirborðið er óstöðugt.15,16,17,31
Einnig getur framboð á mikilvæg-
um tegundum plantna og jarðvegs-
lífvera verið takmarkað á röskuðum
svæðum, t.d. þar sem stór, samfelld
svæði eru rofin.15,32,33
Oft duga tiltölulega einfaldar
uppgræðsluaðgerðir til að örva
gróðurframvindu og virkni vist-
kerfa á röskuðu landi. Í vaxandi
mæli er farið að nota áburðargjöf,
án sáninga, við uppgræðslu á mel-
um og lítt grónu landi. Rannsóknir
á ofanverðum Rangárvöllum, þar
sem örfoka melar voru græddir
upp til sauðfjárbeitar með tilbúnum
áburði og búfjáráburði, sýna að
gróðurþekja myndaðist á svæðinu á
fáum árum þrátt fyrir beit, auk þess
sem aðgerðirnar örvuðu myndun
lífrænnar jarðvegsskánar og land-
nám margra innlendra plöntuteg-
unda.16 Beit á uppgrædda landinu
varð mikilvægur þáttur í búskap
á viðkomandi jörð og því breytti
uppgræðslan örfoka landi í ágætt
nytjaland, þar sem gróðurfar var þó
mótað af beitarnýtingu og endur-
tekinni áburðargjöf.16 Samtímis safn-
aðist kolefni upp í vistkerfinu, bæði
ofanjarðar en þó einkum í jarð-
vegi, og sýnir það að uppgræðslan
leiddi til bindingar koltvísýrings úr
andrúmsloftinu.34
Á Geitasandi á Rangárvöllum
er víðfemt tilraunasvæði þar sem
fylgst hefur verið með framvindu
og vistfræðilegri virkni eftir upp-
græðslu óstöðugra sandmela í
stórum tilraunareitum. Eftir sjö ár
var gróðurþekja í uppgræðslu með
grasfræi og áburði um 70% en óupp-
grædd viðmiðunarsvæði höfðu lítið
breyst frá upphafi tilraunarinnar
og voru með um 5% gróðurþekju.35
Samhliða vaxandi gróðurþekju jókst
framboð á nitri og lífrænu kolefni í
jarðvegi35 og ísig vatns ofan í jarð-
veginn varð greiðara.36 Lyng- og
6. mynd. Hugmyndafræðilegt líkan af breytingum sem verða á vistkerfum við hnignun og hafa áhrif á vistheimt. Gert er ráð fyrir
tvenns konar „þröskuldum“ sem skilja á milli mismunandi ástandsstiga. Annars vegar er þröskuldur sem stjórnast af starfsemi lífvera
og samskiptum á milli þeirra, svo sem beit, samkeppni við framandi ágengar tegundir, takmörkunum á dreifingu o.s.frv. Hins vegar er
þröskuldur sem stjórnast af ólífrænum þáttum, sem hér á landi gætu t.d. verið rof og frostlyfting, skortur á frjósemi eða léleg vatns-
miðlun. Tölurnar vísa í mismunandi gróðurfar og ástandsstig.23 (Líkan byggt á Whisenant 1999.)29