Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 28

Náttúrufræðingurinn
28
Árið 1994 hófust veiðar á brimbút
við Atlantshafsströnd Bandaríkj-
anna og tveimur árum seinna í
Kanada, en tilraunaveiðar hófust
nokkru fyrr.2,3 Árið 2003 hófust
tilraunaveiðar á brimbút við Ísland.
Brimbútsveiðarnar í Norður-Atl-
antshafi hafa aukist hratt og er nú
svo komið að af öllum sæbjúgum
í heiminum er um þessar mundir
mest veitt af brimbút.3 Hann er
hins vegar ekki jafn verðmætur
á mörkuðum og ýmsar aðrar sæ-
bjúgnategundir.
Stutt er síðan veiðarnar hófust
og litlar upplýsingar til um líffræði
dýranna. Því er erfitt að spá fyrir
um hve miklum veiðum stofnarnir
geti staðið undir til langs tíma.
Sæbjúga
Lýsing
Sæbjúgu eru oftast aflöng og bjúg-
laga, allt frá 1 cm til 5 m að lengd
og lifa í sjó.4,5 Þau teljast til fylk-
ingar skrápdýra (Echinodermata)
ásamt sæliljum (Crinoidea), kross-
fiskum (Astroidea), slöngustjörn-
um (Ophiuroidea) og ígulkerum
(Echinoidea). Sæbjúgu greinast í sex
ættbálka og eru tegundir úr tveimur
þeirra (Aspidochirotida og Dentro-
chirotida) nýttar til matar víðs vegar
um heim. Alls eru nú þekktar um
1.500 tegundir sæbjúgna í heim-
inum. Erfitt er að gera sér grein
fyrir því hversu margar tegundir
eru nýttar, þar sem nýjar koma
inn og veiðar á öðrum hafa stöðv-
ast vegna ofnýtingar.5 Gróflega má
áætla að um 100 tegundir sæbjúgna
hafi verið nýttar á síðustu áratugum.
Sæbjúgu finnast í öllum heimshöf-
um en eru fjölskrúðugust á grunnu
vatni í hitabeltinu. Þau eru einn-
ig algeng á djúpbotninum niður
í dýpstu gljúfur hafsbotnsins. Á
djúpsjávarsléttunni, á 3.000 til 6.000
m dýpi, sem þekur nærri helming af
yfirborði jarðar, eru þau uppistaðan
í lífmassa lífveranna.6
Sá hluti sæbjúgans sem nýttur er
til manneldis er skrápurinn (kápan),
sem er leðurkenndur og myndar
hólk utan um líffæri dýrsins. Skráp-
urinn samanstendur af nokkrum
vefjalögum en aðalhluti hans er seig-
ur bandvefur. Í skrápnum eru smáar
kalkagnir (e. ossicles) sem virka sem
stoðvefur og gefa yfirborðinu nún-
ingsmótsstöðu. Innan á skrápnum
eru langvöðvar sem dýrið getur
notað til að draga saman líkamann.
Dýrið situr oftast á botninum og
hefur eftir endilöngum búknum
fimm raðir vel þroskaðra sogfóta
sem nýtast til hreyfingar og til að
halda dýrinu við botninn. Sæbjúgu
hafa margvíslega lögun, geta teygt
úr sér og orðið löng og mjó og einnig
dregið sig saman og orðið hnöttótt.
Þó að flest séu sæbjúgun botndýr
eru til sæbjúgu sem geta synt upp
af botninum í stuttan tíma og önnur
sem eru stöðugt á sundi.6
Innri líffæri sæbjúgna, meltingar-
kerfi, kynvefur, öndunarfæri og
taugavefur, sem stjórnar hreyfingu
arma og vöðva, eru umlukin sjó
innan í skrápnum. Á öðrum enda
dýrsins er munnur en endaþarmur
á hinum. Hjá sæbjúgum af ætt-
bálkinum Dendrochirotida umlykja
marggreinóttir armar munninn og
eru þeir notaðir til fæðuöflunar
(svifdýr, svifþörungar, lífrænar leif-
ar). Hjá öðrum sæbjúgum eru munn-
armarnir einfaldari og er munur í
gerð þeirra og fjölda (10–30) eftir því
hvort sæbjúgun eru grotætur eða
rándýr og hvort þau taka fæðuna
af yfirborði setsins eða jafnvel ofan
í því. Hjá flestum tegundum sæ-
bjúgna eru kynin aðskilin, þær hafa
ytri frjóvgun og sviflægar lirfur.6
Fullorðin dýr eiga sér fáa óvini,
aðallega krossfiska, en ung dýr
(<3 cm) eru einnig étin af fiskum
og ígulkerum.7 Aðalvarnartæki sæ-
bjúgna gegn óvinum er eiturefnið
holothurin sem dýrin geta gefið frá
sér. Eitrið eyðileggur rauð blóðkorn
hjá óvininum og getur valdið dauða.
Meira er af holothurin í hitabeltis-
tegundum en í tegundum með út-
breiðslu á kaldari svæðum. Ekki er
vitað til þess að eitrið hafi skaðleg
áhrif á menn sem neyta sæbjúgna.
Önnur vörn sæbjúgna gegn óvinum
er að auðvelda sér flóttann með því
að losa sig við hluta af innri líffær-
um í gegnum endaþarmsopið, en
þessi líffæri vaxa síðan fljótt aftur.7
Rannsóknir á sæbjúgum við
Ísland eru af skornum skammti.
Árið 1948 tók Hermann Einarsson8
saman upplýsingar um sæbjúgu
sem lifa við strendur Íslands út frá
fyrri athugunum og eintökum sem
þá voru til á náttúrugripasafninu
í Reykjavík og eintökum á dýra-
fræðisafninu í Kaupmannahöfn sem
hafði verið safnað hér við land. Alls
var um að ræða 15 tegundir. Lítið
bættist síðan við þekkingu á sæbjúg-
um við Ísland fyrr en í lok 20. aldar
með rannsóknum BIOICE-hópsins
sem safnaði og greindi botndýr úr
allri fiskveiðilögsögunni frá 50 m
niður á um 3.500 m dýpi.9 Nú eru
talið að um 40 tegundir sæbjúgna
lifi á sjávarbotni hér við land.10 Lítið
sem ekkert er hins vegar vitað um
líffræði þeirra.
Veiðar og nýting
Sæbjúgu eru veidd víða um heim og
er þar um að ræða margar tegundir.
Veiðiaðferðirnar eru mismunandi
eftir tegundum og staðsetningu, en
algengt er að kafarar safni dýr-
unum á litlu dýpi en plógveiðar séu
stundaðar þar sem dýpi er meira
og stofnar stærri. Þær veiðitegundir
sem algengastar voru áður og verð-
mætastar eru nú víða horfnar vegna
ofveiði og nýjar tegundir komnar á
markað í þeirra stað.
Til hægðarauka í þessari umfjöll-
un er upplýsingum um nýtingu
sæbjúgna í heiminum skipt á fimm
svæði: a) Asía; b) vestanvert Mið-
Kyrrahaf; c) Afríka og Indlandshaf;
d) Suður-Ameríka og Karíbahaf; e)
tempruð svæði á norðurhveli jarðar.
Mest er veitt í Austur- og Suðaust-
ur-Asíu (Indónesía, Malasía, Taí-
land, Búrma, Víetnam, Filippseyjar,
Singapúr, Japan, Kórea, Norðaust-
ur-Rússland, Hong Kong, Taívan)
þar sem nýttar eru 52 tegundir11
og næstmest í vestanverðu Mið-
Kyrrahafi (Ástralía, Nýja-Sjáland,
Papúa Nýja-Gínea) með 35 tegund-
ir. Meðalársafli áranna 2000–2005
á þessum tveimur svæðum var
samtals 20.000–40.000 tonn.12,13
Þriðja veiðisvæðið er við Afríku
(Suðaustur-Atlantshaf og Vestur-
80 1-2#loka.indd 28 7/19/10 9:51:28 AM