Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 41

41
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Kísilþörungaflóra
íslenskra stöðuvatna
Hilmar J. Malmquist, Tammy Lynn Karst-Riddoch og John P. Smol
Náttúrufræðingurinn 80 (1–2), bls. 41–57, 2010
Inngangur
Fyrir rúmum þremur áratugum
lagði Arnþór Garðarsson prófessor
fyrstur manna fram drög að vist-
fræðilegri flokkun íslenskra vatna.1,2
Megintilgangur flokkunarinnar var
að auðvelda vinnu við opinbera
stefnumótun um vernd og nýt-
ingu íslensku vatnaauðlindarinnar.
Flokkun Arnþórs grundvallaðist á
jarð- og vatnafræðilegum forsendum
og studdist hann einkum við verk
Guðmundar Kjartanssonar jarð-
fræðings3,4 og Sigurjóns Rist vatna-
fræðings.5,6,7 Á þessum tíma voru
rannsóknir á vatnalíffræði lands-
ins og upplýsingar þar að lútandi
af skornum skammti. Síðan hefur
mikið vatn runnið til sjávar. Meðal
annars hafa tvær viðamiklar yfirlits-
kannanir litið dagsins ljós, önnur um
vistfræði straumvatna8,9,10,11 og hin
um vistfræði stöðuvatna.12,13,14,15,16
Í markmiðssetningu beggja kann-
ananna er skírskotað til vatnaflokk-
unar Arnþórs og í þeim báðum er
fengist við vatnakerfi á landsvísu,
fjallað um lífríki þeirra á heildstæð-
an hátt og hugað að lykilþáttum í
líffræði auk vatna-, eðlis- og efna-
Fjallað er um rannsókn á kísilþörungum í botnseti 49 íslenskra stöðuvatna og
byggt á gögnum í rannsóknaverkefninu Yfirlitskönnun á lífríki íslenskra vatna.
Markmiðið er að varpa ljósi á kísilþörungaflóru í stöðuvötnum á Íslandi og
athuga tengsl flórunnar við ýmsar umhverfisbreytur, þ.m.t. að kanna sam-
svörun við vatnaflokkun Arnþórs Garðarssonar sem hann setti fram 1978–
1979. Stöðuvötnin voru mjög fjölbreytileg m.t.t. stærðar, dýpis, uppruna
vatns og efna- og eðlisfræðiþátta og endurspeglaðist þessi fjölbreytileiki í
hinni mjög svo margbreytilegu kísilþörungaflóru. Alls voru greindar 329
tegundir og tegundahópar kísilþörunga í vötnunum. Þeir þættir sem mestu
réðu um útbreiðslu og magn kísilþörunganna voru meðaldýpi, rafleiðni,
styrkur næringarefna (TOC, SiO2 , TN), basavirkni og vatnshiti. Smágerð,
botnlæg gjarðeski (Fragilaria sensu lato, 19 tegundir og afbrigði) voru áber-
andi í flestum vötnunum og bendir það til að þessi hópur kísilþörunga sé
í senn lítt sérhæfður og sveigjanlegur gagnvart skilyrðum í umhverfinu.
Kísilþörungaflóran var töluvert ólík milli vatnaflokkanna fjögurra sem voru
rannsakaðir. Flóra lindavatna var frábrugðin flóru draga- og dalavatna og
flóra dala- og heiðavatna var ólík. Flóru heiðavatna svipaði til flóru linda- og
dragavatna sem kann að stafa af því að vatnafræðileg skilyrði í heiðavötn-
unum voru mun breytilegri en í hinum vatnaflokkunum. Meginniðurstöður
rannsóknarinnar, að því er varðar þær umhverfisbreytur sem mestu virð-
ast ráða um mótun kísilþörungaflórunnar í íslensku stöðuvötnunum, eru
samhljóða niðurstöðum rannsókna á öðrum mikilvægum lífveruhópum í
íslenskum stöðuvötnum. Þessar rannsóknir ásamt rannsóknum á vistfræði
straumvatna staðfesta að jarðfræðiþættir, einkum gerð berggrunns m.t.t.
aldurs, lektar og útleysingar efna, eru mikilvæg grundvallaratriði að baki
efnabúskap íslenskra vatna og þ.a.l. áhrifavaldar um mótun vatnalífríkisins.
Þetta samræmist vel forsendum að baki vatnaflokkun Arnþórs Garðars-
sonar, sérstaklega þó hvað varðar straumvötn. Til að bæta flokkun Arnþórs
varðandi stöðuvötn virðist einkum mega líta nánar til staðbundinna þátta
á borð við lögun, stærð og dýpi vatnanna, jarðfræðileg atriði innan vatns-
skálarinnar, t.d. yfirborðsáferð fjörugrjóts, og veðurfars næst vötnunum.
Ritrýnd grein
1. mynd. Kísilþörungur af ættkvísl bjalleskja (Cymbella) úr Mývatni. – Cymbella sp. diatom from Lake Mývatn. Ljósm./Photo: Árni Einarsson.
80 1-2#loka.indd 41 7/19/10 9:52:03 AM