Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 66

Náttúrufræðingurinn
66
vatnsins sem fiskurinn dvelur í þar
sem flókið samspil umhverfisþátta,
erfðafræði og lífeðlisfræði fisksins
hefur áhrif á upptöku efna í kvarnir.
Þar má nefna fæðu, vaxtarhraða,
efna- og eðlisþætti umhverfisins.
Efnasamsetning kvarna er líkari
efnasamsetningu vökvans sem um-
lykur kvörnina en efnasamsetningu
blóðs eða sjávar/vatns.
Vöxtur kvarna
Kvarnir vaxa með fiskinum alla ævi
en mishratt eftir tegundum. Ef tekin
er þversneið af kvörn sjást ljósir (e.
opaque zone) og dökkir (e. translucent
zone) hringir svipað og í trjástofnum.
Hringir af þessu tagi, sem sýna
sólarhringsvöxt, árstíðabundinn eða
árlegan vöxt, eru algengir í kalk-
byggingum ýmissa lífvera, svo sem
kóröllum, tönnum spendýra, skelj-
um og fiskakvörnum.4 Fjöldi hringja
gefur til kynna aldur en breidd þeirra
vöxt. Á svæðum þar sem er munur á
milli árstíða, eins og við Ísland, sést
greinilegur munur á milli vetrar- og
sumarvaxtar í kvörninni (4. mynd).
Á veturna hægir á vextinum, meðal
annars vegna minna fæðuframboðs
og lægra hitastigs. Vetrarhringirnir
eru því grennri en sumarhringirnir.
Í kvörnum úr fiskseiðum er
hægt að sjá dægurhringi (5. mynd).
Dægurhringi má nota til að mæla
vöxt í fiskseiðum, þ.e.a.s. vöxt yfir
sólarhring. Einnig má meta á hvaða
tímabili mestur vöxtur seiða á sér
stað og segja til um klaktíma þeirra.
Ef hrygning verður á mismunandi
tíma eftir hafsvæðum er unnt að
meta líklegan hrygningarstað seiðis-
ins út frá aldri.
Lögun kvarna
Lögun kvarna er mismunandi milli
tegunda (6. mynd). Kvarnir hafa
verið notaðar við greiningu maga-
sýna, til dæmis úr selum, hvölum,
fiskum og fuglum, þar sem kvarnir
eru tormeltari en aðrir líkamshlut-
ar bráðarinnar. Þannig er hægt að
greina hvaða fisktegundir hafa verið
étnar. Innan tegunda er samband
milli stærðar fisks og kvarna og því
er oft unnt að meta af hvaða stærð
bráðin var. Samband milli stærðar
fiska og kvarna er samt sem áður
ekki einfalt því litlar kvarnir finnast
í stórum fiskum, eins og steinbít, og
stórar kvarnir geta verið í litlum
fiskum eins og kolmunna. Lítið er
vitað um hvaða áhrif stærð kvarn-
arinnar hefur, en hugsanlegt er að
fiskar sem hafa stórar kvarnir heyri
hljóð af þrengra tíðnisviði en fiskar
með litlar kvarnir.5 Vangaveltur eru
einnig um að stærð kvarna sé meira
tengd jafnvægi og sundi en heyrn.
Þessu til stuðnings má nefna að
sumar stórar fisktegundir, eins og
túnfiskar og sverðfiskar, eru með
litlar kvarnir miðað við líkamsstærð
og margir smáir fiskar á kóralrifjum
eru með stórar kvarnir. Túnfiskar
og sverðfiskar synda hratt og geta
2. mynd. Þorskakvarnir. Stóra heyrnar-
kvörnin (sagitta), litla heyrnarkvörnin (as-
teriscus) og jafnvægiskvörnin (lapillus).
– Cod otoliths. Sagitta, asteriscus and lapil-
lus. Ljósm./Photo: Gróa Þ. Pétursdóttir.
3. mynd. Dæmi um kristallaða kvörn úr ýsu. Hvíti hlutinn er hið hefðbundna byggingar-
form kalsíumkarbónats (aragonite) en glæri hlutinn er annað byggingarform (vaterite). –
An example of crystalized otoliths in haddock. The white part is the traditional crystal
polymorph aragonite but the transparent part is another crystal polymorph, vaterite.
Ljósm./Photo: Elías Freyr Guðmundsson.
4. mynd. Árhringir í þorskakvörn. Dökku
hringirnir eru vetrarvöxtur og ljósu hring-
irnir sumarvöxtur. Þessi einstaklingur er
átta ára. – Annual increments in cod otolith.
Dark increments indicate winter growth
and light increments indicate summer
growth. This individual is 8 years old.
Ljósm./Photo: Ingibjörg G. Jónsdóttir.
5. mynd. Dægurhringir í þorskakvörn. –
Daily increments in cod otolith. Ljósm./
Photo: Björn Gunnarsson.
80 1-2#loka.indd 66 7/19/10 9:53:03 AM