Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 39

119
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Guðrún Helgadóttir og Páll Reynisson
Fjölgeisladýptarmælingar
– ný sýn á hafsbotninn
Náttúrufræðingurinn 80 (3–4), bls. 119–122, 2010
E ingeisla dýptarmælingar (e. single beam echo sounding) eru hinar hefðbundnu bergmáls-
dýptarmælingar sem byggjast á að
hljóðmerki er sent til botns og endur-
varp þess numið. Mæling á fartíma
merkisins frá mæli til botns og til
baka er síðan notuð til að ákvarða
dýpi. Til þess að bergmálsdýptar-
mælingar geti verið nákvæmar
þurfa því að liggja fyrir upplýsingar
um hraða hljóðs í þeim vökva (sjó
eða ferskvatni) sem hljóðmerkið fer
um. Bergmálsdýptarmælingar hafa
verið í notkun frá því fyrir miðja
síðustu öld, bæði til fiskileitar og
botnmælinga. Þær höfðu til dæmis
mikið hernaðarlegt gildi í síðari
heimsstyrjöldinni.
Á síðustu áratugum tuttugustu
aldar urðu þáttaskil í dýptarmæl-
ingum á hafsbotni með tilkomu
fjölgeislamæla (e. multibeam echo
sounder). Fyrsti fjölgeislamælirinn
til almennrar notkunar kom á
markað seint á áttunda áratugnum.
Síðan hafa orðið verulegar framfarir
í gerð þeirra, m.a. með tilkomu
öflugri tölva og staðsetninga með
gervitunglum. Með fjölgeislamæli
er sjávardýpi ekki aðeins mælt beint
undir skipi líkt og með hefðbundn-
um, eingeisla dýptarmæli heldur er
dýpið einnig mælt báðum megin
skips innan tiltekins geira (1. mynd).
Á hverri mælilínu skipsins er á
þennan hátt mælt dýpi á breiðu
svæði í stað einnar línu. Því fæst í
hverri ferð skipsins um mælinga-
svæðið mikill fjöldi dýpisgilda sem
dreifast jafnt yfir stórt svæði. Afköst
fjölgeislamælis eru því margfalt
meiri en eingeislamælis. Hin jafna,
þétta dreifing dýptargilda, sem fæst
með fjölgeislamælingum, gefur
síðan möguleika á nákvæmu dýpt-
arkorti sem leiðir í ljós landslag hafs-
botnsins í mun meiri smáatriðum en
eingeislamælingar gefa venjulega
færi á.
Í þessari grein og nokkrum fleiri
sem fylgja í kjölfarið verður leitast
við að gera grein fyrir hluta þeirra
fjölgeislamælinga sem gerðar hafa
verið hér við land á þeim áratug
sem liðinn er síðan Íslendingar gátu
fyrst framkvæmt mælingar af þessu
tagi. Áhersla verður lögð á mæl-
ingar Hafrannsóknastofnunarinnar,
sem höfundar tengjast, en auk þess
verður lítillega fjallað um mælingar
Sjómælingasviðs Landhelgisgæsl-
unnar. Hér á eftir verður farið yfir
tæknina sem liggur að baki fjöl-
geislamælingum. Sýnd verða dæmi
um notkunina og stiklað á stóru
um hvað hefur áunnist í þessum
efnum. Í næstu greinum er fyrirhug-
að að víkja nánar að kortlagningu
einstakra svæða og kynna helstu
niðurstöður, sem kunna að höfða til
lesenda Náttúrufræðingsins.
1. mynd. Á þessari mynd er sýnt hvernig fjölgeislamælir mælingaskips (Árna Friðrikssonar)
sendir mikinn fjölda hljóðgeisla til botns þvert á siglingaleið skipsins.
80 3-4#Loka_061210.indd 119 12/6/10 7:22:17 AM