Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 47

127
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
norðaustur-hluta svæðisins. Vestan
þessara tveggja farvega má greina
grynnri farvegi, sem hafa tekið við
straumum úr giljum í landgrunns-
hlíðinni um miðbik svæðisins.
Ekki er auðvelt að skýra þessa
farvegi með öðru en hraðskreiðum
massa eðlisþungs vökva, sem hefur
rofkraft til að grafa farvegina og við-
halda þeim. Slíkur massi er grugg-
straumur.
Á djúpsævi undan Miðsuður-
landi (2. mynd) sýnir kortið sam-
bærilega hluti en miklu stærri í
sniðum. Kortið nær yfir töluvert
stærra svæði, eins og áður er getið, og
sýnir því betur hve stórbrotin nátt-
úrufyrirbæri er hér um að ræða. Á
kortinu ber mest á tveimur miklum
farvegum, sem liggja í suðurátt frá
landinu. Þessir farvegir eru Reynis-
djúpsgljúfur og Mýrdalsjökuls-
gljúfur og á milli þeirra er Vestari
Kötluhryggur. Gljúfrin ná að suður-
mörkum kortsins og eru augljóslega
langt frá því að enda þar. Kortið
sýnir því efstu 150 km gljúfranna
eða svo. Þó að okkur kunni að finn-
ast 150 km löng gljúfur mikil nátt-
úrusmíð (lengdin jafngildir loftlínu
milli Borgarness og Blönduóss eða
milli Víkur í Mýrdal og Jökulsárlóns
á Breiðamerkursandi), þá vitum við
nú að straumar um þessi gljúfur ná
margfalt lengra.
Lítum nánar á einstaka hluta
kortsins og byrjum á Reynisdjúps-
gljúfri. Næst Íslandi sést að gljúfrið
sameinar farvegi frá ýmsum hlutum
landgrunnsins austan Vestmanna-
eyja. Má segja að upptök þess séu
á breiðu belti frá landgrunnsbrún
sunnan Heimaeyjar austur fyrir
Reynisdjúp. Við skoðum upptökin
nánar í næsta kafla en í fyrstu virð-
ist blasa við að rekja megi farvegina
til jökulhlaupa frá Kötlu annars
vegar, niður í Reynisdjúp, fram af
landgrunnsbrún og út á djúpsævi.
Sömuleiðis virðist mega rekja vest-
ari farvegina til hlaupa frá Jökulsá á
Sólheimasandi eða frá Markarfljóti.
Frá ósum Markarfljóts er leið fyrir
hlaupefni til austurs eftir Álnum,
sem liggur milli Vestmannaeyja
og lands. Frá Álnum er greið leið
niður Háfadjúp og fram af land-
grunnsbrún.
Syðri hluti Reynisdjúpsgljúfurs
(frá ca. 62°52’N) hefur stefnu rétt
vestan við suður. Þrátt fyrir nokkurn
veginn beina stefnu má sjá sveigjur
(eða svigður) á farveginum. Einnig
má sjá merki þess að straumurinn
í gljúfrinu hafi flæmst til hliðar við
dýpsta hluta farvegarins. Hvort
tveggja er t.d. áberandi við 62°20’N.
Vestari Kötluhryggur skilur gljúfr-
in að. Ætla má að lögun hans ráðist
af virkni í gljúfrunum, þ.e. að annars
vegar ráði rofkraftur strauma stað-
setningu gljúfranna og þar með ytri
mörkum hryggjarins. Hins vegar
er það vafalaust rétt að hryggurinn
er eins konar flóðbakki gljúfranna í
þeim skilningi að fínefni, sem skiljast
frá straumum í gljúfrunum, setjist til
botns til hliðar við straumana, þ.e.
á hryggnum (hryggjunum). Kamb-
urinn á Vestari Kötluhrygg er mjög
mjór á syðsta hluta hans á kortinu.
Beggja vegna hans á þessu svæði get-
ur að líta skeifulaga brúnir, sem snúa
í vestur og austur og liggja nokkurn
veginn samsíða dýptarlínum kambs-
ins. Vestari brúnin, eða brotsárið, er
um 26 km löng og fylgir nokkurn
veginn 1.550 m dýptarlínu. Austari
brúnin, sem jafnframt er aðeins
norðar, er um 28 km löng og fylgir að
hluta til 1.500 m dýptarlínu. Skýring-
ar á þessum brotsárum hljóta að vera
þær að þarna hafi botnsetið orðið
óstöðugt, sprungur myndast í botn-
inn og setið vestan og austan þeirra
sigið á þessum langa kafla. Víða
má sjá sams konar fyrirbæri annars
staðar á kortinu, sér í lagi í eystri hlíð
Vestari Kötluhryggjar frá 62°30’N
til 63°N. Þau brot eru ekki eins stór,
en því má velta fyrir sér hvort eða
að hve miklu leyti brotin stýra lögun
hryggjarins á þessum kafla.
Mýrdalsjökulsgljúfur er um margt
svipað Reynisdjúpsgljúfri. Það
nær þó meira dýpi og mælist mest
2.184 m djúpt en Reynisdjúpsgljúfrið
mælist 1.981 m. Kortið sýnir ekki
nákvæmlega tengsl gljúfursins við
landgrunnið en stefna þess er í átt að
Skaftárdjúpi og líklegt að uppruninn
sé að verulegu leyti tengdur efnis-
flutningum um Skaftárdjúp.
Um uppruna gljúfranna
sunnanlands
Augljóst virðist að gruggstraumar
hafa myndað farvegi sunnan Íslands,
enda hefur sú skoðun verið ríkjandi
á undanförnum áratugum. Eins og
greint er frá í kaflanum um upp-
haf gruggstrauma geta þeir orðið
til við aðflutning gruggugs fersk-
vatns, sem vegna mikils eðlisþunga
myndar straum undir því eðlislétt-
ara vatni sem fyrir er. Hins vegar
geta þeir myndast við aðstæður sem
skapast þegar bunki af seti á vatns-
eða hafsbotni verður fyrir hniki.
Fyrir Miðsuðurlandi eru bæði þessi
skilyrði fyrir hendi. Jökulhlaup af
völdum eldvirkni í Kötlu, og öðrum
eldstöðvum í Mýrdals- og Eyjafjalla-
jöklum, skila á skömmum tíma gríð-
armiklu magni af aurblönduðu vatni
til sjávar. Sjá má fyrir sér skilyrði þar
sem þetta eðlisþunga vatn nær að
mynda straum undan halla, yfir
landgrunnið og fram af landgrunns-
brún. Slíkir straumar myndu fylgja
farvegum á landgrunninu þar sem
þeir eru fyrir hendi. Því má ímynda
sér að jökulhlaup niður Markarfljóts-
aura gæti komið af stað grugg-
straumi, sem flæddi niður í Álinn
og sveigði með honum til austurs
og síðan suður Háfadjúp og fram
af landgrunnsbrún í mynni Háfa-
djúps. Sömuleiðis má telja líklegt
að Kötluhlaup, sem ryður hlaupefni
til sjávar við Kötlutanga eða við
mynni Kúðafljóts, geti komið af stað
gruggstraumi niður Reynisdjúp eða
Skaftárdjúp og út á djúpsævi.
Áhugavert er í þessu samhengi að
gera sér nánari grein fyrir tengslum
gljúfranna við líklegar efnisflutn-
ingsleiðir yfir landgrunnið. Á 3.
mynd eru sýndar landgrunnshlíð-
arnar á nyrsta hluta kortsins. Þar
sjást helstu djúp sem taka við efni
úr farvegum á landgrunninu, þ.e.
Háfadjúp, Reynisdjúp og Skaftár-
djúp. Á þessari mynd kemur í ljós
að botn suður af landgrunninu á
svæðinu er sundurskorinn af giljum
og gljúfrum. Það er einnig áber-
andi að þessi gil og gljúfur hafa
ekki greinileg tengsl við farvegi á
landgrunninu. Rétt er þó að benda
80 3-4#Loka_061210.indd 127 12/6/10 7:22:23 AM