Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2012, Blaðsíða 52

52
líkingum er að baki, að hugræn fræði fara að vera áhugaverð í heimspeki-
legum eða tilvistarlegum skilningi. Hér vísa ég til umræðunnar sem beinist
að því hvernig líkingar þær sem við „lifum með“ eru beinn áhrifsþáttur á
gildi okkar og viðmið, í þessu tilviki: hvernig við lítum á fyrirbærið reiði og
dæmum hinn reiða.
Hugfræðingar hafa lítið fengist við sögulegar rannsóknir á líkingum.
Helstu kennimenn þar á bæ eru meira uppteknir af að negla niður hin
almennu lögmál mannlegrar hugsunar.30 Það er því mikill fengur að því er
sagnfræðingar, eins og Peter Stearns í þessu tilviki, leggja lóð á vogarskál-
arnar. Í bók sinni, American Cool, bendir Stearns á að hugtaksgerving (e.
conceptualization) reiði og annarra tilfinninga breytist stórlega á 18. og 19.
öld í Ameríku. Fyrir þann tíma virðist fólk hafa notað líkamlegar líkingar
næstum einvörðungu til að kasta ljósi á tilfinningar, s.s. að hjörtu bifðust,
þrútnuðu, kólnuðu; heitt blóð bjó að baki reiðinni, ótti framkallaði kaldan
svita o.s.frv. Það sem er áhugavert í þessu samhengi er að hinn viktoríanski
maður var samkvæmt Stearns líkur víkingnum norræna á þann veg að
reiði var ekki neikvæð nema heimavið. Bæði á vinnustað og á pólitískum
vettvangi var jákvætt að sýna reiði; tilfinningin var réttlætanleg í vissum
farvegi líkt og í bardaga víkingsins (e. ideal of channeled anger). 31
Á 19. öld fer hinsvegar að bera á því að mannlegum tilfinningum eins
og reiði er varpað á vélræn fyrirbæri, þá hefst það sem kalla mætti vélvæð-
ingu mannlegra kennda. Snemma á 20. öld slær í gegn sú mynd að hinn
reiði sé „þrýstingsketill við að springa“, m.ö.o. þá er það ekki fyrr en hér
sem reiði er heitur vökvi í íláti verður hin ráðandi hugtakslíking fyrir
reiði. Stearns nefnir fleiri ástæður þessa auk vélvæðingarinnar sjálfrar, svo
sem að nasisminn gerði hverja réttlætingu reiðinnar ómögulega (sbr. ekki
hægt að yrkja eftir Holocaust).32
Aðalatriðið er að skoða þau skilaboð sem slík líking ber með sér, og hér
ber að nefna að þetta er sú sama líking og Íslendingar virkja er þeir tala
um að einhver „springi af reiði“ eða þegar „sýður upp úr hjá einhverjum“
o.s.frv. Það sem gerist hér er að reiðin er ekki lengur það réttmæta varn-
30 Samanber orð Fauconniers og Turners: „Our purpose is not to give an exhaustive
presentation of any particular integration network but, rather, to explain the
cognitive operations by which they all work“, Gilles Fauconnier og Mark Turner,
The Way we Think: Conceptual Blending and the Mind’s Hidden Complexities. London:
Basic Books, 2002, bls. 296.
31 Peter Stearns, American Cool, New York: New York University Press, 1994, bls. 66
o.áfr.
32 Sama heimild, bls. 194 o.áfr.
BERGSVEINN BIRGISSON