Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1999, Síða 125

r

,Þeir hylja aldrei þinn himin“
Eins og fram er komið ritaði María Anna Þorsteinsdóttir BA-ritgerð um Valtý. Hún
gerir þar ítarlegan samanburð á afbrigðum sögunnar og fjallar um öll helstu einkenni
hennar. Er hér um að ræða merka frumrannsókn sem orðið hefur undirstaða að þeirri
umfjöllun sem nú birtist í Múlaþingi. - Hér á eftir fer meginhluti af lokasamantekt
höfundarins (1980:73-74) með örlitlum breytingum.
Samanburður á gerðum Valtýssögu og athugun þeirra leiddi í ljós. að sagan finnst
einungis á Austurlandi. Heimildir eru fyrir Valtýsvetri frá öndverðri 17. öld og sögn í
líkri gerð og saga Jóns Sigurðssonar [V-2] frá byrjun 18. aldar. Það sem mér þykir hvað
merkilegast er hversu vel sagan hefur varðveist í munnmælum. Breytingar eru ýmis
algeng flökkuminni, s.s. Mórusögnin og draugasögurnar; algengur ruglingur í þjóð-
sögum á manna- og staðanöfnum kemur fram í gerðum sögunnar. Innri tímasetning er
einnig breytileg frá gerð til gerðar, minni eru fengin að láni úr öðrum sögum, t.d.
hauskúpuminnið [ V-4], vísa og draumur er í einni gerðinni [V-2] og vísað er til orða
þekkts manns í annarri [V-1 ]. Allt eru þetta atriði sem ekki hafa áhrif á gang mála í
sögunni, og í stórum dráttum helst sagan óbreytt.
í upphafi talaði ég um sagnfræðilegar þjóðsögur, sögur sem eiga sér einhverja stoð
í raunveruleikanum. Valtýssaga í gerð Magnúsar Bjarnasonar/Halldórs Jakobssonar
[V-l] ber merki þess að vera sagnfræðileg þjóðsaga. Nú hefur komið fram að Jón
Arnórsson hefur örugglega ekki tekið Valtý af lífi heldur hefur sagan tengst honum
eftir að hann fór að austan. Valtýssaga er því ekki sagnfræðileg að því marki að Jón var
ekki viðriðinn þetta mál. Hins vegar finnst mér margt benda til þess að atburðirnir hafi
einhvern tíma gerst í raun og veru þó ekki verði fundnar öruggar heimildir fyrir því.
Hún segir frá atviki, sem vel hefði getað gerst en því miður vantar okkur sannanir til
þess að hún verði kölluð sagnfræðileg þjóðsaga.
Þó mér hafi ekki tekist að finna Valtý hinn eina og sanna þá finnst mér það ekki
skipta meginmáli. Það sem er meir um vert er hugsunin sem býr að baki sögunni.
Valtýssaga lýsir viðhorfi alþýðunnar gagnvart valdsmönnum og er hún ekki sígild enn
í dag hvort sem valdsmaðurinn heitir Jón eða ekki Jón? Alltaf eru þeir til sem lítils
mega sín gagnvart valdinu. En er ekki alltaf von til þess að „Guð“ veiti fólki sínu
áheyrn og það sameinist um að steypa „valdsmanninum“ af stóli? Því enn lifir trúin á
að hið góða muni að lokum sigra hið illa og ef sögur eins og Valtýssaga lifa áfram með
þjóðunum, þá mun sú trú og halda áfram að lifa.
Mig langar til þess að Þorsteinn frá Hamri eigi síðustu orð ritgerðarinnar þar sem
hann yrkir um Valtý (Lifandi manna land, 1962, bls. 59):
V
Þeir hylja aldrei þinn himin þó snaran
herpist að kverk þér og tíðin
götvi þig þar sem grýttust er fjaran.
J
123