Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1999, Qupperneq 130

Múlaþing
um samtímaheimild austfirska þar sem
vikið er að þessum harðindum. í bréfabók
Gísla biskups Oddssonar hefur varðveist
vitnisburður bænda í Alftafirði „um tjón
Hofskirkju peninga sem tilféll þá séra Jón
Magnússon hélt staðinn á því ári Anno
1601“. Þessi vitnisburður er bréfaður að
Hofi tveimur dögum eftir allra heilagra
messu árið 1602. Þar segir m.a. svo:
Þá sé það öllum mönnum kunnugt að þegar
datum skrifaðist 1601. sunnudaginn næstan fyrir
jól um veturinn, lögðust þær hörkur fyrst að þó
jarðir væru fyrir útigangspening allt til þrettánda
dags jóla, en frá því linnti aldrei hörkum hvorjar
að harðastar gengu fram yfir hvítasunnu vorið
Anno 1602, en sumarið þar eftir var með frosti
og kuldum so að menn fengu þá nær aungva
heybjörg það sumar so þær jarðir sem vanar voru
fram að færa 20 naut fékkst ekki fóður fyrir 4.
En veðuráttufarinu linnti um veturnætur, bæði
hér í sveit og annarstaðar. A þessum áður-
skrifuðum vetrartíma duttu flathama hestar og
kaplar niður dauðir og so frusu allar útigangs-
kindur til dauða, fé og stórgripir svo og
nokkurhvor naut um vorið þó hold og fóður
hefði; fengu so sem aðra plágu og dóu út af (Lbs.
1648 4to).
Ekki er þessi lýsing fögur og því er svo bætt við
að Hofsklerkur missti „þann vetur allan sinn
ásauð og kapla, en á millum uppstigningardags
og hvítasunnu sín naut og þar eftir, so að
staðurinn var klárt með öllu félaus um
sumarið“.4
Það er athyglisvert að hér ber upphaf
harðindanna upp á sama tíma og talið er í
annálunum og Valtýssögu Jóns í Njarðvík;
lýsingin á harðindunum er og ekki ósvipuð því
sem þar kemur fram.
En því fór fjarri að ósköpunum linnti með
Lurk (Valtýsvetri). Næstu tvö árin reyndust líka
þung í skauti. Árið 1603 hófst „mannfall af
fátæku fólki um allt Island af harðindum og
sulti; gekk og blóðsótt; dó og mannfólkið af
henni mörgum tugum saman í hverri
kirkjusókn“ (Skarðsárannáll). Gísli biskup
tekur í sama streng. Til þessa árs færir hann
m.a. þetta:
f Austfjarðasýslu dóu á sama ári hvorki meira né
minna en 600 manns úr sótt og hor. Einnig í
Mjóafjarðar- og Dvergasteinssóknum dóu menn
á víð og dreif og margir saman, svo að nokkrir
bæir urðu aleyða. [...] A sama ári þjörmuðu
hörkuhríðar og stormar austursveitum landsins.
Margir misstu fiskiskip í ofviðrunum; í Vopna-
firði fórust tíu, í Borgarfirði fjögur, í Seyðisfirði
þrjú; svo var og í öðrum landshlutum, ýmist
fleiri eða færri (Islenzk annálabrot).
Hér virðist biskup taka upp úr samtíma-
heimildum og ferst það fremur óhöndug-
lega.
„Aldrei hefur skeð hér á landi slíkt
mannfall sem þá af hungri,“ segir í
Ballarárannál um þetta ár, „svo það er
ógnarlegt, hvað fólkið hefur mér þar af sagt,
sem það mundi. [...] Fólkið breiskti við eld
sér til matar bein úr haugunum og foma
skó, og annað þvílíkt.“ - Þessi vetur hefur
verið nefndur Píningur eða Píningsvetur.
Kollhríðin var þó eftir. Um árið 1604
segir Skarðsárannáll m.a. svo:
Gekk blóðsóttin. Féllu yfirferðarmenn. [...] Þetta
var kallað Eymdarár. [...] A þessum tveimur
fyrirfarandi hörðu árum, með því þriðja hörku-
árinu, sem mest undir bjó, féllu í Hegranesþingi
8 hundruð manna; það var bæði yfirferðarfólk og
fátækir barnamenn, sem inni lágu. Svo hafa
menn reiknað að um allt Island hafi á þessum 3
árum fallið níu þúsund manna.
4Tilvitnanir eru hér færðar til nútímastafsetningar en orðmyndum haldið.
128