Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1999, Síða 131

Þessi mun hefna mín
Hér er verið að tala um mannfelli af
svipaðri stærðargráðu og af völdum móðu-
harðinda en þá er talið að hafi fallið urn 10
þúsund.
Enn eru ónefndar Alþingisbcekur en þar
er að finna staðfestingu á Lurk (eða
Valtýsvetri). Þetta kemur berlega fram í
bænaskrá til konungs sem er rituð 1. júlí
1602 þar sem menn neyðast til;
að undervísa yðar Stórmektugheit þá stóru og
sáru þreingjandi neyð sem nú þetta ár er upp á
komin af hörðum vetri með fjúkum og frostum,
snjóum stórum, hafís og allskyns óveðráttu.
Hvar af að yfir allt þetta land er kominn
óseigjanlegur peningafellir, með hungri og
manndauða svo að nú vegna grasleysis og
margfaldrar neyðar horfist til enn meira hungurs
og almennilegs manndauða (hvað Guð
náðarsamlega afvendi).
Biðja menn síðan í undirgefni að kónglegt
hjarta muni;
hjálp og styrk veita þessu fátæka landi svo að
það með öllu ekki fordjarfist og eyðist þvíað
allareiðu eru margar kongs, kyrkna og fátækra
bænda jarðir með öllu eyddar og ekki kunna
víðast um landið að gjaldast skattar, tíundir,
leigur og landskyldir né önnur venjuleg af-
gift.(3:241-242)5
Þessi samtímalýsing er ókræsileg þótt gert
sé ráð fyrir að hún sé frekar ýkt til að hræra
hjarta konungs til meðaumkunar með
undirsátum sínum út á hinu kalda landi,
Islandi.
I Alþingisbókum frá þessu ári og þeim
næstu á eftir eru gildar heimildir um
landshagi á þessum tíma. Er enginn vafi á
því að þetta er eitt versta hallæri sem dunið
hefur yfir landið á fyrri öldum og heimildir
'’Tilvitnanir eru færðar til nútíma stafsetningar.
greina frá. Hefur það víst lengi loðað í
minni manna líkt og móðuharðindin sem
munnlegar sagnir hafa gengið af allt fram
undir vora daga.
Nú er kominn tími til að víkja aftur að
austfirsku sögninni um Valtýsvetur. Óneit-
anlega er margt líkt með henni og því sem
hér á undan var rakið. Skal um lýsingu á
þessum vetri þjóðsögunnar vísað til þess
sem um hann segir í grein Indriða Gísla-
sonar. I elstu gerð sögunnar segir að harð-
indin hafi staðið í þrjú ár og „varð þá
margur maður öreigi sem áður átti gott bú
og mikil umferð snauðra manna“ eins og
þar stendur. Þetta á ekki illa við árin 1601-
1604 en úr því fór óöld nokkuð að slota.
Hér verður sett fram sú tilgáta að Lurkur
(1601-1602) hafi hér austanlands hlotið
nafnið Valtýsvetur.
Nafnið á vetrinum verður hinsvegar
áfram nokkur ráðgáta. Setjum svo að aftaka
Valtýs bónda á Eyjólfsstöðum hafi farið
fram daginn sem sólmyrkvinn varð (eða
minnsta kosti mjög nærri þeim tíma).
Gefum okkur einnig að síðar hafi komið í
ljós að hann var saklaus af lífi tekinn. Þá er
næsta augljóst, miðað við aldaranda og
hugsunarhátt alþýðufólks á fyrri öldum, að
það gat nánast ekki farið hjá því að
þjóðsaga yrði til í þá veru að þetta illræmda
hallæri væri talin refsing æðri máttarvalda
fyrir þá ómannlegu misgjörð að taka
saklausan mann af lífi. Enn miklum breyt-
ingum hefur sagan vafalaust tekið í 260 ára
munnlegri geymd þar til Jón í Njarðvík
skráir hana.
Ef sú tilgáta, sem hér hefur verið fram
sett reynist rétt, að sá vondi vetur Lurkur
sem í annálum getur og byrjaði fyrir alvöru
á Magnúsmessu fyrir jól 1601 og stóð fram
á sumar (eða jafnvel haust) 1602, hafi
kallast Valtýsvetur hér austanlands vegna
129