Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2009, Side 51

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 6. tbl. 85. árg. 2009 47
Ritrýnd fræðigrein
og þá oft á handahófskenndan hátt (Mitchell, 2005). Þegar
saman fer aðhald í fjármálum, skortur á hjúkrunarfræðingum
og æ styttri legutími sjúklinga er hætt við að aðrir þættir
hjúkrunarþjónustu en þeir sem lúta að líkamlegum þörfum
verði undir. Afleiðingar ógreindra og ómeðhöndlaðra sálrænna
vandamála geta verið alvarlegar (World Health Organization,
2008) og því er mikilvægt að starfsfólk legudeilda, þar með
talið hjúkrunarfræðingar, geti greint sjúklinga í áhættuhópi og
brugðist raunhæft við. Hér verður greint frá rannsókn sem
unnin var á Landspítala vorið 2007 í þeim tilgangi að varpa ljósi
á samband kvíða­ og þunglyndiseinkenna, almennra einkenna
og dvalar skurðsjúklinga á skurðlækningasviði spítalans.
Kvíði og þunglyndi
Yfirvofandi skurðaðgerð veldur fólki kvíða sem getur haft áhrif
á allt bataferlið. Þar er ekki átt við kvíða sem eðlileg og jákvæð
viðbrögð eins og skilgreining hjúkrunargreiningar hljóðar,
heldur sáran kvíða sem veldur óþægilegri tilfinningu og hefur
áhrif á hegðun einstaklingsins (Ásta Thoroddsen, 2002). Það
sem sjúklingum finnst kvíðvænlegast er svæfingin (að vakna
upp á meðan aðgerð stendur eða vakna ekki eftir aðgerð),
óttinn við hið óþekkta, hugsanleg krabbameinsgreining,
vanmáttarkennd, verkir og hræðsla við fylgikvilla (Leinonen og
Leino­Kilpi, 1999; Mitchell, 2005). Ómeðhöndlaður kvíði getur
aukið á sársauka eftir aðgerð, þörf fyrir verkja­ og svæfingalyf,
lengt sjúkrahúsdvöl, leitt til sýkinga, annarra fylgikvilla og
jafnvel dauða (Boeke o.fl., 1992; Carr o.fl., 2005; Frazier o.fl.,
2003; Glaser o.fl., 1999; Kalkman o.fl., 2003; Manyande og
Salmon, 1998; Nelson o.fl., 1998; Ramsay, 1972).
Í rannsóknum hjúkrunarfræðinga hefur þunglyndi skurðsjúklinga
ekki notið sömu athygli og kvíði. Tíu ára gamalt yfirlit 97
hjúkrunarrannsókna á umönnun skurðsjúklinga leiddi í ljós að
mest áhersla var lögð á kvíða og verki en þunglyndi var ekki
nefnt (Leinonen og Leino­Kilpi, 1999). Ekki er sjáanlegt að
þessar áherslur hafi breyst. Hins vegar hefur verið bent á að þó
stór hluti sjúklinga sé með mörg einkenni kvíða og þunglyndis
sé þess ekki endilega getið í hjúkrunarskráningu (Carr o.fl.,
2005). Í nýlegri úttekt á kvíða skurðsjúklinga gagnrýnir breski
hjúkrunarfræðingurinn Mark Mitchell að hjúkrunarfræðingar hafi
ekki skipulagt nýjar aðferðir til að meðhöndla sálræna vanlíðan
í tengslum við skurðaðgerðir. Enn sé notast við úrræði frá því
á síðari hluta síðustu aldar þegar fyrstu rannsóknaniðurstöður
um árangur fræðslu komu fram (Mitchell, 2005). Þær aðferðir,
sem felast einkum í að veita upplýsingar og dreifa athygli (e.
distraction), séu vissulega gildar en þær þurfi að endurskoða og
þá þarf að taka mið af þeim breytingum sem átt hafa sér stað
í nútímaheilbrigðisþjónustu. Rannsóknir á þunglyndi í tengslum
við skurðaðgerðir gefa til kynna að þunglyndið sé tengt
alvarleika veikindanna, skertri virkni, endurinnlögnum og nýtingu
mögulegra úrræða (Levenson o.fl., 1990; Silverstone, 1990).
Flestar þeirra rannsókna hafa einskorðast við hjartaaðgerðir.
Þær gefa til kynna að einkenni þunglyndis fyrir aðgerð auki líkur
á endurinnlögnum, lakari almennri líðan, bakslagi sjúkdóms og
síðari íhlutun svo sem hjartaþræðingu, auk neikvæðra áhrifa
á daglegt atferli eins og að klæðast, þvo sér, fara á fætur og
nærast (Ai o.fl., 2006; Baker o.fl., 2001; Ben­Zur o.fl., 2000;
Connerney o.fl., 2001; Perski o.fl., 1998; Pignay­Demaria o.fl.,
2003; Saur o.fl., 2001). Þetta bendir til þess að mikilvægt sé
að leggja mat á sálræna líðan sjúklinga þegar þeir leggjast inn
á sjúkradeild, en slíkt mat gæti leitt til þess að sjúklingar væru
aðstoðaðir í tæka tíð og komið í veg fyrir óþægindi síðar. Fleiri
hópar skurðsjúklinga en hjartasjúklingar hafa verið skoðaðir
með tilliti til þunglyndis og er þá kvíði iðulega jafnframt metinn.
Meðal karla, sem fara í blöðruhálskirtilstöku, og kvenna, sem
fara í aðgerðir vegna kvensjúkdóma, virðast fara saman fleiri
einkenni kvíða og þunglyndis fyrir aðgerð og meiri verkir eftir
aðgerð, hvort heldur er strax eftir aðgerð eða nokkrum vikum
síðar (Carr o.fl., 2005; Ene o.fl., 2006).
Í bandarískri rannsókn meðal aldraðra sjúklinga reyndust fleiri
einkenni um þunglyndi fyrir aðgerð auka líkur á bráðaóráði
eftir aðgerð (Leung o.fl., 2005). Breskir rannsakendur mátu
einkenni kvíða og þunglyndis við innlögn á og við útskrift af
sjúkradeild hjá sjúklingum sem þurfti að taka af fót. Einkenni
kvíða og þunglyndis minnkuðu almennt fljótt eftir aðgerðina en
sjúklingar, sem höfðu lengi fundið fyrir slíkum einkennum, lágu
lengur á sjúkradeild en aðrir (Singh o.fl., 2007). Þetta gefur til
kynna að eðli sjúkdómsins, sem leiðir til aðgerðar, hefur áhrif
á líðan fyrir aðgerð en vanlíðan eftir aðgerð virðist vega afar
þungt í því hvernig sjúklingum farnast.
Matskvarðinn Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS),
sem mælir einkenni kvíða og þunglyndis, var útbúinn til að
meta algengustu sálrænu truflanirnar hjá líkamlega veikum
sjúklingum (Zigmond og Snaith, 1983). Höfundarnir gengu út
frá því að þunglyndi og kvíði fylgdu ekki aðeins líkamlegum
veikindum heldur gætu þau verið dulin og komið fram sem
líkamleg veikindi. Þeir töldu að sjúklingarnir sjálfir væru
best til þess fallnir að dæma um eigin líðan og útbjuggu
matskvarða sem er allt í senn stuttur, auðskiljanlegur og
metur líðanina án þess að of­ eða vanmeta alvarlegri geðkvilla.
Þessi kvarði hefur verið notaður í fjölda rannsókna og metur
einkenni kvíða og þunglyndis. Gagnrýni á kvarðann lýtur
helst að því að hann greini ekki nægilega vel sjúklinga með
þunglyndis­ eða kvíðaröskun (Hall o.fl., 1999; Herrmann,
1997). Þeirri gagnrýni hefur verið svarað með að benda á að
megintilgangur matskvarðans sé að greina einkenni kvíða og
þunglyndis hjá líkamlega veikum sjúklingum en ekki að greina
geðsjúkdóma. Í samantekt á reynslu af HADS­kvarðanum í
klínískum rannsóknum kemur fram að kvarðinn hafi nýst vel
á sjúkrahúsum til að greina þá sjúklinga sem þarfnist frekari
athugunar (Herrmann, 1997). Þar kemur einnig fram að
almennt fara konur hærra en karlmenn á kvíðakvarðanum og
karlmenn hærra en konur á þunglyndiskvarðanum. Þá kom
fram ólínulegt samband aldurs við HADS. Sjúklingar á aldrinum
30 til 39 ára fara hæst á kvíðakvarðanum en sjúklingar eldri
en sjötugir lægst. Á þunglyndiskvarðanum fara sjúklingar á
aldrinum 50 til 59 ára hæst en þeir sem yngri eru en 30 ára
lægst. Fylgni er einnig á milli þess að fara hátt á HADS og
líða skort á sálfélagslegum úrræðum. Þetta á ekki sérstaklega
við um skurðsjúklinga, en rannsóknir á kvíða skurðsjúklinga
hafa sýnt að yngri sjúklingar séu kvíðnari en þeir sem eldri eru
(Herrmann, 1997).