Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.04.2011, Blaðsíða 21

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 2. tbl. 87. árg. 2011 17
Þegar vitað var að HIV­smit gæti borist
með menguðum sprautubúnaði var ljóst
að standa þyrfti að smitvörnum með gildi
lýðheilsufræði í huga. Þar sem sýktur
sprautubúnaður var skaðvaldurinn varð
að gera hreinan búnað aðgengilegan
(O´Hare, 2007). Upp úr 1980 voru því
ýmis úrræði byggð á skaðaminnkun
kynnt til sögunnar í fjölmörgum löndum
og þá sérstaklega í Hollandi. Þeim var
ætlað að draga úr útbreiðslu lifrarbólgu­
og HIV­smits af völdum sprautunotkunar.
Þannig var HIV­smit álitið meiri ógn en
vímuefnaneyslan sjálf. Árið 1986 fóru
Bretar að fordæmi Hollendinga og settu
á stofn nálaskiptiþjónustu í Merseyside.
Aðsókn í nálaskiptiþjónustuna óx sífellt
en þrátt fyrir það var enn erfitt að ná til
fjölda fólks. Brugðið var á það ráð að
stunda samfélagsmiðaða nærþjónustu.
Þannig náði þjónustan til þessa dulda
en mikilvæga jaðarhóps (O´Hare, 2007).
Svipuð úrræði voru einnig opnuð í
Ástralíu árið 1986 og í Kanada 1988
(Einstein, 2007).
Þjóðir, sem höfðu tileinkað sér
skaðaminnkandi úrræði, eins og Bretar
og Hollendingar, voru best undir það
búnar að bregðast við er HIV­faraldur
braust út á meðal vímuefnaneytenda.
Síðan hafa fleiri þjóðir víðs vegar um
heiminn gripið til skaðamildandi aðgerða
í þessum tilgangi (O´Hare, 2007).
Skaðaminnkun í framkvæmd
Skaðaminnkun er hægt að nota á
flestum sviðum heilsuverndar og
heilbrigðisþjónustu. Til dæmis stuðla
áhættuþættir eins og reykingar, offita,
mikil streita og hreyfingarleysi að
ýmsum langvinnum sjúkdómum sem
eru kostnaðarsamir fyrir einstaklinginn,
heilbrigðiskerfið og samfélagið í heild.
Samkvæmt viðmiðum skaðaminnkunar
er óhjákvæmilegt annað en að
einstaklingar í hverju samfélagi fyrir sig
stundi einhverja áhættuhegðun. Því er
mikilvægt að forgangsraða markmiðum
og móta aðgerðir sem eru raunsæ og
beinast að því að minnka skaða sem
hlýst af tiltekinni áhættuhegðun. Víða
hefur skaðaminnkun þó fyrst og fremst
nýst til að móta úrræði fyrir þá sem
sprauta sig með vímuefnum í æð og er
tilgangurinn að hægja á útbreiðslu HIV­
og lifrarbólgu B og C­smits (Marlatt,
1998). Þannig hafa skaðaminnkandi
úrræði víða verið notuð í forvörnum gegn
blóðsmitandi sjúkdómum á meðal fíkla.
Á þeim stöðum, þar sem þróun slíkra
forvarna byggist á rannsóknum á þörfum
einstaklinganna í samfélaginu, hefur
tekist vel til og dregið úr áhættusamri
sprautuhegðun. Í nágrannalöndunum
hefur því tekist að fækka nýjum tilfellum
HIV­ og lifrarbólgusmits á meðal fíkla sem
nota sprautubúnað (National Institute on
Drug Abuse [NIDA], 2002).
Nærþjónusta, sem grundvallast á skaða­
minnkun, er samfélagsmiðuð, ókeypis
fyrir notendur og felst í því að þeir sem
þjónustuna veita leita uppi einstaklingana.
Þannig er þjónustan veitt í umhverfi
þeirra sem hana þiggja eða því umhverfi
sem er aðgengilegast fyrir þá frekar en
að hafa þjónustuna bundna eingöngu
við heilsugæslustöðvar eða sjúkrahús.
Þannig er stuðlað að auknu aðgengi
að sprautubúnaði ásamt því að veita
notendum ýmsa fræðsla og ráðgjöf. Meta
verður árangur og áhrif slíkra verkefna
ásamt breytingum á þörfum samfélagsins
(NIDA, 2002).
Nálaskiptiþjónusta
Nálaskiptiþjónusta er skaðaminnkandii
úrræði þar sem markmiðið er að draga
úr skaða sem hlýst af notkun sprautu­
búnaðar (Einstein, 2007). Alhliða nála­
skiptistöð veitir fíklum, sem einhverra
hluta vegna vilja ekki eða geta ekki
hætt neyslu eða farið í meðferð, aðgang
að hreinum nálum, sprautum og öðrum
sprautubúnaði sér að kostnaðarlausu og
kemur notuðum og hugsanlega sýktum
búnaði úr umferð. Þannig er dregið úr
hættunni á því að sýktur sprautubúnaður
liggi á víðavangi og komist til dæmis
í hendur barna. Nálaskiptistöðin hefur
einnig annan búnað til sýkingarvarna, svo
sem smokka og HIV­ og lifrarbólgupróf
en þar að auki er hægt að fá ráðgjöf um
þessi mál. Þannig gegnir nálaskiptistöðin
mikilvægu hlutverki í auknu aðgengi að
HIV­ og lifrarbólguskimun fyrir þá fíkla
sem annars væru ólíklegir til að sækjast
eftir slíkum prófum (Heinzerling o.fl.,
2007). Í Ástralíu hafa nálaskiptistöðvar
einnig boðið upp á nálabox og fræðslu
um örugga förgun notaðra nála og hafa
þannig reynt að auka öryggi almennings
jafnt sem sprautunotenda. Til viðbótar
þessu er sumstaðar boðið upp á
heilsueflingu, fræðslu og áfallahjálp fyrir
sprautunotendur (Thein o.fl., 2003). Því
er ljóst að nálaskiptistöðvar veita einstakt
tækifæri til að hafa beint og óbeint eftirlit
með breytingum á heilsu þeirra fíkla sem
þær sækja ásamt því að fylgjast með
breytingum í vímuefnaheiminum (NIDA,
2002).
Nálaskiptistöð getur einnig verið tengiliður
fyrir fíklana við aðra heilbrigðisþjónustu,
svo sem ráðgjafarþjónustu vegna sýkinga
eða meðferðarúrræða. Því er mikilvægt
að þeir sem ráðgjafarþjónustuna veita
séu aðgengilegir og taki vel á móti
einstaklingum sem aðilar í nálaskiptistöð
hafa vísað þangað (NIDA, 2002). Það er
mikilvægt að starfsfólk nálaskiptistöðvar
komi fram við notendur af virðingu og
fordómaleysi, ekki síst í ljósi þess að
hræðslan við fordóma eða stimplun er
ein af þeim hindrunum sem koma í veg
fyrir að sprautunotendur nýti sér þjónustu
nálaskiptistöðva (Treloar og Cao, 2005).

Útfærsla á nálaskiptiþjónustu er misjöfn
eftir samfélögum og getur farið fram víðs
vegar í samfélaginu, til dæmis úti á götu,
í apótekum, fangelsum og sjúkrahúsum,
með bílum eða heimsendingu. Þá hafa
sjálfsalar verið nýttir víða erlendis (Einstein,
2007). Þannig hefur nálaskiptiþjónusta
ýmist verið veitt út frá ákveðnum stöðum
eða færð á milli staða eftir tímaáætlun og
eru þá gjarnan notaðir bílar, svokallaðir
heilsubílar. Heilsubílar eru starfræktir til
þess að spanna stærra svæði og gefa
þannig þeim sem ekki búa í grennd
við fasta nálaskiptistöð kost á að nýta
sér þjónustuna. Bílarnir koma að mjög
góðum notum á svæðum þar sem lítið
er um sprautunotendur. Þeir fara um
svæðin samkvæmt tímaáætlun og er
helsti galli þessa fyrirkomulags hættan
á að notendur missi af bílnum þar sem
takmarkaður tími er til að stoppa á
hverjum stað (Wood o.fl., 2002).
Nálaskiptiþjónusta stendur frammi fyrir
ýmis konar hindrunum. Sem dæmi mætir
slík þjónusta víða andstöðu jafnt sem
skorti á fjármagni (Wood o.fl., 2002).
Ljóst er að til þess að hámarksaðgengi
að sprautum og nálum náist væri