Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.06.2010, Blaðsíða 42

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 3. tbl. 86. árg. 201038
Beinþynning er greind með nákvæmri
mælingu á beinmassanum. Beinþéttnin
er mæld sem steinefnainnihald í beinum
á flatarmálseiningu (bone mineral density,
BMD). Mælingin fer fram með röntgengeisla
(tvíorkudofnunarmæling, á ensku dual
energy x­ray absorptiometry, DEXA) .
Beinþéttnin er gefin upp í einingunni g/
cm2 og síðan umreiknað í T­gildi sem er
fjöldi staðalfrávika frá meðalgildi ungra
(20­30 ára) einstaklinga af sama kyni
og kynstofni (Björn Guðbjörnsson, 2002).
Svokallað Z­gildi, þ.e. aldurstengt viðmið,
er þó talið eðlilegra að nota þegar metin
er brotahætta miðað við einstaklinga af
sama kyni og í sama aldurshópi (Gunnar
Sigurðsson, 2001). Einnig er unnt að
mæla beinþéttni með ómskoðun á
hælbeini. Þá eru hljóðbylgjur notaðar til
að greina stífleika hælbeinsins sem gefur
vísbendingu um beinhag. Þessi mæling
er fljótleg og ekki eins kostnaðarsöm og
DEXA­mælingar. Ómskoðun af hæl hefur
verið talin áreiðanleg þegar beinþéttni
mælist góð en aðeins helmingur þeirra
sem hafa lág beinþéttnigildi mæld með
hælmæli hafa beinþynningu. Hælmælir
getur því staðfest góðan beinhag,
sérstaklega hjá eldri konum (Gunnar
Sigurðsson, 2001) og getur því nýst við
skimun eftir beinþynningu.
Beinþéttnimælingu ætti að framkvæma
þegar grunur um beinþynningu vaknar,
til dæmis ef einstaklingur hefur hlotið
beinbrot af litlum áverka og hjá þeim sem
eru með einn eða tvo þekkta áhættuþætti
fyrir beinþynningu, að frátöldum aldri
(Aðalsteinn Guðmundsson o.fl., 2002).
Það er mat þeirra sem gleggst þekkja
að beinþynning uppfylli þau meginskilyrði
sem réttlæta skimun. Skimun á konum,
til dæmis 65 ára og eldri, hefði í för
með sér að hægt væri að grípa inn
í með markvissri forvarnarráðgjöf og
tímabærri beinverndandi lyfjameðferð
með þeim árangri að helminga mætti
brotaáhættuna.
Áhættuþættir beinþynningar
Helstu orsakir beinþynningar eru, líkt og
margra annarra sjúkdóma, meðal annars
taldar tengjast erfðum og lifnaðarháttum.
Rannsóknir hafa beinst að því hvað
það er í erfðum og lifnaðarháttum sem
tengist sjúkdómnum. Áhættuþáttum er
því hægt að skipta í óbreytanlega þætti
og þætti sem hægt er að hafa áhrif á með
lífstílsbreytingum eða forvörnum (Lemke,
2005).
Þættir sem ekki er hægt að hafa áhrif á:
1. Hækkandi aldur. Bein gisna með
hækkandi aldri. Beingisnunin hefst hjá
konum eftir tíðahvörf og er beintapið
oft mikið fyrsta áratuginn eftir tíðahvörf.
Eftir sjötugt er beintapið svipað hjá
körlum og konum.
2. Erfðir og ættir. Mikil fylgni er á milli
beinþéttni móður og dóttur og því
vegur ættarsaga þungt, sérstaklega ef
móðir hefur mjaðmabrotnað.
3. Kyn. Miðaldra konur eru í sex sinnum
meiri hættu á beinþynningarbrotum en
karlar.
4. Kynþáttur. Hvítur kynstofn og þá
sérstaklega Norður­Evrópubúar eru
með minnsta beinmassann en þeir
sem eru af afrískum uppruna eru með
mestan beinmassann.
5. Ótímabær tíðahvörf – tíðastopp.
Kvenhormónið östrógen er mikilvægt
í beinmyndun eins og áður hefur verið
sagt. Þeim mun seinna sem kona fer í
tíðahvörf, þeim mun betra er það fyrir
beinin. Langvarandi eða ótímabært
tíðastopp, af öðrum ástæðum en
þungun, hefur sömu neikvæðu áhrifin
á beinmyndun.
Þættir sem hægt er að hafa áhrif á:
1. Of lítil kalk- og D-vítamínneysla.
Ráðlagður dagskammtur af kalki er
um 600­1200 mg og af D­vítamíni
10­20 ug (400­800 a.e.). Neyta þarf
því kalkríkrar og D­vítamínríkrar fæðu,
sérstaklega á uppvaxtarárum og á efri
árum.
2. Hreyfingarleysi. Líkamleg hreyfing
hefur jákvæð áhrif á beinstyrk. Mælt er
sér staklega með göngu fyrir eldra fólk.
Hreyfingarleysi aldraðra veikir vöðva
og skerðir þol þannig að byltur og brot
geta hlotist af. Áhrif hreyfingarleysis á
beinstyrk er mikilvægt að hafa í huga
við umönnun fólks sem liggur lengi
hreyfingarlaust eða er bundið hjólastól
(Landlæknisembættið, 2003).
3. Líkamsþyngd – vanþyngd. Þeir sem
hafa ekki náð að byggja upp mikinn
beinmassa og smábeinóttar konur
eru í meiri hættu en aðrir á að fá
beinþynningu. Grannar konur brotna
frekar en þær þéttholda.
4. Reykingar. Reykingar stuðla að
beinþynningu. Er það talið stafa af
eitrunaráhrifum tóbaks á beinfrumur
og truflun á kalk­ og hormónabúskap.
Þá eru byltur einnig algengari hjá
reykingafólki (Kanis o.fl., 2005a).
5. Ofnotkun áfengis. Óhófleg áfengis­
notkun eykur áhættuna á beinþynn­
ingar brotum. Þetta er talið vera vegna
neikvæðra áhrifa á beinumsetninguna
og aukinnar hættu á byltum (Kanis
o.fl., 2005b).
6. Sjúkdómar. Ýmsir sjúkdómar geta
valdið beinþynningu, s.s. margir
sjúkdómar í kynkirtlum, kalkkirtlum og
skjaldkirtli. Enn fremur valda margir
gigtarsjúkdómar, langvinnir meltingar­
sjúkdómar, nýrnasjúkdómar, illkynja
sjúkdómar í beinum og lystarstol
beinþynningu.
7. Lyf. Sykursterar hafa neikvæð áhrif
á beinþéttnina og beingæðin, þ.e.
innri gerð beinsins og þar með styrk
beinsins (Aðalsteinn Guðmundsson
o.fl., 2002). Þeir sem taka meira en
7,5 mg af prednisólón á dag og lengur
en þrjá mánuði eru taldir í sérstakri
hættu fyrir beinþynningarbrotum. Auk
þess má nefna að krampastillandi
lyf (phenytoin) og ónæmisbælandi
lyf (cyklosporin) hafa neikvæð áhrif á
beinmassann.
Beinþynningarbrot
Beinþynning orsakar að burðargeta
beinsins minnkar og hættan á bein­
brotum eykst. Helstu brotastaðir eru
framhandleggur, samfallsbrot í hrygg
og mjaðmabrot (Lips og van Schoor,
2005). Talið er að 46% greindra bein­
þynningarbrota séu samfallsbrot í hrygg,
16% mjaðmabrot og sama hlutfall
framhandleggsbrot. Þessi bein hafa
tiltölulega hátt hlutfall frauðbeins miðað
við skelbein.
Framhandleggsbrot eru þau beinþynn­
ingar brot sem eru algengust hjá konum
um og eftir fimmtugt, samfallsbrot í
hryggjarliðum eru algengust hjá konum
eftir sextugt og mjaðmabrot eru algengust
hjá sjötugum konum og eldri.
Samfallsbrot getur verið einkennalítið eða
einkennin misvísandi og því er brotið ekki