Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 10

nýrri sameinaðri Evrópu. Eins og við endalok
þjóðveldisins snýst spurningin nú um það hvort
stíga þurfi ný pólitísk skref til þess að halda sér
í hópi fullgildra Evrópuþjóða.
Ólafur helgi og EES-samningurinn
Víkingaferðirnar voru að mestu einkaframtak
manna í Norðurvegi, sem sköpuðu nýtt hag-
svæði á Norður-Atlantshafi með landnámi og
hervinningum. Þar ríkti fríverslun í þeim skiln-
ingi að norrænt ríkisvald var veikt og afskipti af
verslun lítil. Íslendingar voru vitaskuld tengdir
Noregi frá upphafi landnáms og þeim var því
nauðsyn að hafa greiða leið að norsku efna-
hagssvæði. Það var gert með samningi við Ólaf
konung helga árið 1033 sem kvað á um frjálsar
siglingar á milli landanna, aðgang að viði og
vatni í skógum Noregs og lagaleg réttindi Ís-
lendinga á norsku landi. Þar í mót samþykktu
Íslendingar að greiða landaura, fast gjald á
hvern fullorðinn einstakling sem steig fæti á
norska jörð. Þá fylgdi sú skylda að taka þátt í
herferðum konungs þegar þeir dvöldust í Nor-
egi. Ólafssamningur skapaði formlega ramma
um íslenskt-norskt efnahagssvæði með fjór-
frelsi, þ.e. frjálsum flutningi fólks, vöru, fjár-
magns og þjónustu, sem er fyllilega sambæri-
legt við samninginn um Evrópskt efnahags-
svæði frá árinu 1993. Í báðum tilvikum er stórt
efnahagssvæði að selja minna ríki aðgang að
dyrum sínum og tryggingu gegn lagalegri mis-
munun; Norðmenn með landaurum en ESB
með tollum og greiðslum í þróunarsjóði.
Snorri Sturluson skýrir svo frá í Ólafs sögu
helga að konungur hafi gert út mann að leita
þess að Íslendingar gerðust þegnar hans og
skyldi hann biðja þess til vara að Íslendingar
gæfu honum Grímsey í vináttuskyni. Væntan-
lega hafa þessi mál tengst ofangreindum frí-
verslunarsamningi, en erindislokin voru þau að
konungur fékk hvorki Grímsey né hlýðni lands-
manna. Minnir þetta dálítið á beiðni ESB um
veiðiheimildir við Ísland þegar EES-samningur-
inn var í burðarliðnum. Snorri tilfærir svör Ís-
lendinga með ræðu Einars Þveræings á Alþingi
um þetta mál. Í ræðunni bendir Einar lands-
mönnum á að skattar séu mun hærri í Noregi
en hérlendis og að kóngar séu misjafnir og
sumir geti verið til hinna mestu vandræða.
Loks segir: „En ef landsmenn vilja halda frelsi
sínu, því er hafa haft, síðan er land þetta byggð-
ist, þá mun sá til vera að ljá konungi einskis
fangstaðar á, hvorki um landaeign hér né um
það að gjalda héðan ákveðnar skuldir, þær er til
lýðskyldu mega metast.“ Ræða Einars er vitan-
lega samin af Snorra sjálfum og hefur líklega
verið innlegg hans í pólitíska umræðu á Sturl-
ungaöld. Boðskapurinn er sérstæður fyrir það
að höfundur hennar var í miklu dálæti í Noregi.
Ekki er örgrannt um að hann hafi lofað konungi
að koma landinu undir hann á sínum tíma, en
ekki efnt. Ef til vill sýnir þetta þá klemmu sem
landsmenn voru komnir í á þessum tíma, að
verða að velja á milli þjóðfrelsis og alþjóðahags-
muna.
Viðskipti og verslunarvald
Eftir 1100 fóru Noregskonungar að hafa af-
skipti af utanríkisverslun til að afla tekna og
styrkja norska kaupmannastétt. Í Noregi voru
stærstu skógarnir og flest fólkið, og öðlaðist því
hlutfallsyfirburði í svo sérhæfðri grein sem
kaupmennsku og siglingum. Þegar kom fram á
þrettándu öld voru Björgvinjarmenn nær ein-
ráðir á Norður-Atlantshafi. Þessi staða lék í
höndum konungs, sem gat nýtt yfirburði Björg-
vinjar til þess að efla áhrif sín meðal eyríkjanna
á Atlantshafi. Og eitt af öðru féllu þau honum í
hendur: Færeyjar (1180), Orkneyjar (1195),
Grænland (1261) og loks Ísland (1262). Þegar
fram liðu stundir þróaðist Björgvinjarverslunin
yfir í hreinræktaða einokun, allt þar til ensk skip
hófu að sigla hingað 1412 en það er önnur
saga.
Landsmenn þurftu ekki aðeins að stunda
vöruviðskipti við útlönd, þeir þurftu einnig að
komast á milli landa, kynnast nýjustu hug-
myndum, tískustraumum, spyrja tíðinda og svo
framvegis. Andlegar þarfir þjóðarinnar ekki síð-
ur en efnislegar gerðu kröfu um greið sam-
skipti við útlönd. Og þetta var vitaskuld það
steinbítstak sem konungur hafði á landsmönn-
um. Siglingar til landsins virðast hafa verið
áhyggjuefni meðal landsmanna á Sturlungaöld,
en ekki er gott að greina hvort landsmenn hafa
óttast að konungur misbeitti því verslunarvaldi
sem Björgvin hafði áskotnast – t.d. með því að
setja siglingabann á landið – eða hvort of fá
skip fengust hingað út. Sýnt er að umræða hef-
ur vaknað um það að Ólafssamningur gengi of
skammt og nauðsyn væri að tryggja skipakom-
ur frá Noregi, auk þess að fella niður landaura-
greiðslur. Ef til vill hafa þjóðveldismenn óttast
þau örlög sem síðar hentu Grænland, að týnast
í Norðurhöfum. En norsk skip hættu að sigla til
Grænlands eftir 1368 og norsk afskipti af græn-
lenskri þjóð fólust fyrst og fremst í því að
hindra önnur lönd í því að versla þar og m.a.
lögsækja íslensk skip sem hröktust þangað.
Norræna nýlendan þar nyrðra leið síðan undir
lok með leyndardómsfullum hætti, slitin úr
tengslum við Norðurlönd.
Hákon gamli og evrópskir staðlar
Hákon gamli Hákonarson (d. 1263) var konung-
ur 1217 og valdataka hans er talin upphaf að
gullöld í sögu Noregs sem stóð allt til ársins
1319. Fyrir hans daga ríkti upplausn í konunga-
málum Noregs og borgarastríð voru algeng, en
Hákon náði með slægð og lagni að efla ríkið
verulega hið ytra sem innra. Hann reyndi að
gera Noreg að fullgildu evrópsku ríki með versl-
un og menningarsamskiptum. Hákon gerði við-
skiptasamning við Bretland 1217, samning við
Hansakaupmenn í Lübeck 1250 og samning
við Rússaveldi stuttu síðar. Verkið var síðan
kórónað þegar hann – fyrstur Noregskonunga –
lét krýna sig með pompi og pragt af kardínála
Páfagarðs. Þetta var laglega gert af óskilgetn-
09 ESB og gamli sáttmáli 17.10.2002 10:58 Page 10