Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 62

að vera eitthvað sameiginlegt, heldur „að horfa
og sjá“ hvort eitthvað sé sameiginlegt. Er t.d.
eitthvað sameiginlegt með boltaleik, feluleik,
skák eða tennis? Hvað um Ólympíuleika? Snú-
ast allir leikir/leikar um sigur eða tap? Hvað um
samkvæmisleiki? Niðurstaða Wittgensteins er
sú að notkun orðsins „leikur“ við fjölbreytileg-
ar aðstæður myndi flókið net svipmóta, „stund-
um almennt svipmót og stundum svipmót
smáatriða.“30
Raunveruleikinn er margbreytilegri en teg-
undir kvikmynda ná að sýna. Athyglisverðar eru
þó nokkrar nýlegar kvikmyndir sem hafa reynt
að koma til móts við þennan veruleika með sí-
breytilegu sjónarhorni (fyrr í þessari grein var
það kallað „landslag án örnefna“). Í því sam-
bandi mætti e.t.v. nefna Pulp Fiction, Fíaskó og
kvikmyndir eftir Robert Altman.
Kvikmyndir og veldi rammans
Galdur kvikmyndarinnar er ekki hvað síst fólg-
inn í rammanum sem myndar umgjörð kvik-
myndarinnar. Ramminn afmarkar myndflötinn
og setur honum skorður. Hann ræður þeim
upplýsingum sem reynt er að koma á framfæri
með almynd, heilmynd, hálfmynd, nærmynd
eða ýktri nærmynd. Ljósmyndin, kvikmyndin
og málaralistin notast allar við töfra rammans
sem er þó nánast eins og ósýnilegur þáttur list-
arinnar. Jafnvel leikhúsið notast við sviðið sem
ramma. Slíkur rammi er ekki tiltækur í raun-
veruleikanum, nema við göngum út frá því að
orðin sjálf séu rammi hversdagslífsins. Veldi
rammans er fólgið í því að breyta öllu sem ger-
ist innan hans í táknrænan boðskap. Allt innan
rammans tengist innbyrðis og þess vegna kall-
ar ramminn á aga, skipulag og fagurfræði. Til-
viljanir fá ekki landvistarleyfi innan rammans
vegna þess að þær geta tekið á sig ófyrirsjáan-
legt táknrænt gildi.
Í kvikmyndinni Skuggi vampírunnar, með
þeim John Malkovich og Willem Dafoe í aðal-
hlutverkum, höfum við a.m.k. tvö skemmtileg
dæmi um mikilvægi rammans. Myndin fjallar
nefnilega ekki hvað síst um eðli kvikmynda – er
kvikmynd um kvikmyndir. Í fyrra dæminu, sem
gerist snemma í myndinni, er óbreyttur sveita-
maður látinn álpast inn í miðja töku á mynd um
vampíru. Leikstjórinn (John Malkovich) verður
æfur yfir því að einhver vogi sér að ganga inn
fyrir rammann „sinn.“ Ramminn er þarna
greinilega yfirráðasvæði og þar ríkir bara einn
guð, leikstjórinn sjálfur. Síðara dæmið undir-
strikar þetta enn betur, en það gerist undir lok
kvikmyndarinnar þegar leikstjórinn er orðinn
gagntekinn af því að festa á filmu tilburði
„raunverulegrar“ vampíru. Hann segir þá þessi
fleygu orð: „Ef það er ekki innan rammans, er
það ekki til.“ Þessi setning segir margt um
veldi rammans, og einnig heilmargt um tengsl
orða og veruleika.
Lítum nú á einfalt og heimatilbúið dæmi:
Tveir menn ræða saman í heilmynd innan kvik-
myndarammans þegar svartan reyk fer að
leggja upp innan rammans, að því er virðist við
höfuð annars þeirra. Upptök reyksins eru þó í
töluverðri fjarlægð frá mönnunum. Hvort sem
reykurinn er skipulagður eða tilviljun (sem er
hæpið ef um leikna kvikmynd er að ræða), þá
öðlast hann merkingu í tengslum við samskipti
mannanna, hvert svo sem innihald þeirra hefur
verið. Reykurinn kann að segja eitthvað um nú-
verandi ástand mála, eða hann er fyrirboði af
einhverju tagi. Í raunveruleikanum myndast
engin tengsl af þessu tagi, rammann vantar til
þess að mynda tengslin.
Jafnvel sjónvarpsfréttir fara ekki varhluta af
þessu þótt þær eigi að endurspegla raunsæi.
Hver einasta hreyfing sem birtist á skjánum
getur orðið eitthvað annað en hún er í raun.
Rammi fréttarinnar getur einnig útilokað ýmsa
þætti í umhverfi hennar sem fréttamaður kýs
að hylja eða veit ekki af. Hver kannast ekki við
kátínuna sem vaknar hjá áhorfendum þegar
ramminn utan um fréttamanninn rennur til í
upptökusal og fréttamaðurinn „rétt nær að
hanga utan í rammanum“. Í þessu sambandi er
vert að minnast upphafsatriðisins í kvikmynd-
inni Maður á tunglinu þar sem leikarinn Jim
Carrey kynnir persónu sína með því að hanga
beinlínis í rammanum. Einnig má fréttamaður
helst ekki klóra sér í framan í útsendingu nema
hann vilji taka á sig hugsanlegar ákúrur og at-
hugasemdir frá áhorfendum, sem gætu tekið
þessu sem skemmtiatriði eða vísbendingu um
kímnigáfu fréttamannsins. Þá lúta mismæli
fólks eða fréttamanna á skjánum sömu lögmál-
um, þau öðlast merkingu í nafni rammans.31
_________
Raunveruleikinn er án sjónarhorns, ólíkt kvik-
myndinni. Í kvikmyndinni er að finna söguþráð
og handrit sem leikendur ganga út frá í sam-
skiptum sínum, eins og höfundurinn hefur lagt
línurnar, en hann starfar á forsendum sem líkj-
ast hugmyndum okkar um guð. Í raunveruleik-
anum er ekkert tónlistarstef sem ítrekar hvað
sé að gerast í lífi fólks, þar er enginn stefnu-
bundinn söguþráður, enginn sögumaður, engin
vissa. Lífið gæti allt eins verið ein allsherjar bið
eftir Godot. Í raunveruleikanum býr fólk þó að
væntingum, en þær eru oft ófyrirsjáanlegar
vegna margræðni mannlegs máls og sam-
skipta. Wittgenstein orðar það svo: „Þú verður
að hafa hugfast að málleikurinn er svo að segja
óútreiknanlegur. Ég á við: hann grundvallast
ekki á rökum. Hann er ekki skynsamlegur (eða
óskynsamlegur). Hann er þarna – líkt og líf okk-
ar.“32
Guð er hugsanlega á bak og burt úr hvers-
dagsleikanum, eins og Nietzsche hefur haldið
fram, en hann hefur þó átt sér fast athvarf í
kvikmyndinni um alllangt skeið, þar sem veru-
leikinn er gylltur. Við horfum á kvikmynd með
vonum og væntingum og erum þegar yfir lýkur
e.t.v. hálfskelkuð, hneyksluð eða með nýjar
draumsýnir. Því skyldi engan undra seiðmagn
kvikmyndarinnar.
58 Um kvikmyndir 22.10.2002 10:13 Page 62