Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 61

horn. Jafnvel kvikmynd sem flokkast
undir það að vera vægast sagt viðbjóðs-
leg bregst ekki væntingum fólks ef hún
heldur sig innan marka tiltekinnar „teg-
undar“ eða ber stíleinkenni tiltekins
höfundar. Á þennan hátt haldast lífsstíll,
væntingar og kvikmyndategund í hendur.
Tegundamörk kvikmynda geta þó
hæglega riðlast. Við fyrstu sýn kann að
virðast sem kvikmynd hafi skýr mörk, að
hún sé ein tegund í huga áhorfenda. Ef
vel er að gáð verða mörk hennar óljósari
eftir því sem við nálgumst hana betur,
jafnvel þó að kvikmyndin hafi verið framleidd í
ákveðnum tilgangi. Fyrsta kvikmyndin hefur
tæpast verið sérstök tegund, hún var að vísu
kvikmynd, en það telst varla til kvikmyndateg-
undar. Það er ekki fyrr en kvikmyndum fjölgar
og fjarlægð skapast á þær að fólk þykist fara að
greina útlínur ákveðinna tegunda. „Tegund er
ekki endilega ákveðinn flokkur, eins og gjarna
er haldið fram,“ segir kvikmynda- og tegunda-
fræðingurinn Adena Rosmarin, „heldur frekar
staðhæfing um flokkun.“22 Kvikmyndafræðing-
urinn Rick Altman bendir á það, í bók sinni Kvik-
mynd/Tegund23 að vænlegra sé að meðhöndla
tegundir sem margslungnar aðstæður, fremur
en að halda af þrákelkni í eldri hugmyndir um
stöðugleika tegundanna. Ekki er alltaf ljóst
hvað liggur til grundvallar flokkuninni. Altman
bendir t.d. á að flokkunarkerfi myndbandaleiga
sé á góðri leið með að flokka „erlendar kvik-
myndir“ sem eina tegund. Viðmiðunin er af-
stæð, stundum er miðað við höfundinn, stund-
um er miðað við uppbyggingu, stundum er
miðað við viðbrögð áhorfenda, o.s.frv. Þannig
höfum við t.d. „kvennamyndir“ flokkaðar á
grundvelli höfunda, „vestra“ sem flokkaðir eru
á grundvelli uppbyggingar og „hryllingsmynd-
ir“ sem flokkaðar eru á grundvelli viðbragða
áhorfenda. Niðurstaða Altmans er sú að teg-
und hafi ekki endanlega staðsetningu, heldur
breytilega staðsetningu og viðmið. Samfara
hugmyndinni um tegund í eintölu bendir Alt-
man á að hugmyndin um þjóð í eintölu standi
frammi fyrir sömu vandamálum þ.e.a.s. hún sé
til hagræðis í flokkun eða hugmyndafræði.24
Segja má með sanni að svipuð örlög gildi þá
um skilgreiningar á kvikmyndum, orðum og
þjóðum. Kvikmyndir eru líkar orðum og þjóð-
um, þær eru margt og stöðuleikinn er fremur
sýnd veiði en gefin.
Með örlitlum útúrdúr í þessu samhengi, sem
þó tengist „tegundum“, má taka undir viðhorf
mannfræðingsins Cliffords Geertz þegar hann
bendir á að „óskýrar tegundir“ sé að finna inn-
an samfélagsins; að deildarmúrar hugvísinda,
félagsvísinda, náttúruvísinda o.fl. ali á hug-
myndinni um sjálfstæði og stöðugleika vísinda-
greina (tegunda), jafnt innan deilda sem utan.25
Heimspeki og tegundamörk
kvikmynda
Vandamálið um tegundir er ævagamalt og er
nátengt hugmyndinni um mengi og stök innan
þeirra. Heimspekingar og stærðfræðingar hafa
löngum fjallað um þetta vandamál út frá hug-
myndinni um hið almenna og hið einstaka.
Heimspekingurinn Aristóteles lagði sennilega
grunninn að umræðu um tegundir í fornöld
með hinni klassísku bók Um skáldskaparlistina,
en þar fjallar hann um flokka, greinar og teg-
undir í listum og skáldskap. Jafnframt viðrar
hann þá afstöðu að listir og skáldskap-
ur fjalli fremur um það sem „gæti
gerzt“, en sagnfræði fjalli fremur um
það sem „hefur gerzt“. Þetta orðar
hann síðan með svofelldum hætti: „Af
þeim sökum er skáldskapurinn heim-
spekilegri og æðri en öll sagnfræði, en
skáldskapurinn tjáir fremur hið al-
menna, sagnfræðin hið einstaka.“26 Og
þykir mörgum sem lítið vatn hafi síðan
runnið til sjávar.
Til að gera langa sögu stutta var það
austurríski heimspekingurinn Ludwig
Wittgenstein sem setti saman kenningu um
tegundir og skyldleika þeirra í bók sinni Heim-
spekilegar rannsóknir.27 Þorsteinn Gylfason,
heimspekiprófessor, nefnir þessa kenningu
ættarmótskenningu og telur að hún hafi verið
sett fram til höfuðs frummyndakenningu
Platóns og eðlishyggju Aristótelesar.28 Það er
vert að dvelja við þetta atriði um stund. Sam-
kvæmt frummyndakenningunni er skilgreining
lýsing á „frummynd“ hugtaka og samkvæmt
eðlishyggju er skilgreining lýsing á „innra eðli“
hluta. Þorsteinn segir að ættarmótskenningin
hafni þessu með því að kveða á um í fyrra lagi
að skilgreining sé notkun orðs í samskiptum,
og í síðara lagi að hlutir eða fyrirbæri sem falla
undir eitt og sama orðið þurfi ekki að eiga neitt
eitt sameiginlegt, heldur dugi „ættarsvipur“
þeirra.29 Það sama gildir því um orð og ætt, að
eitt orð er notað um marga þætti sem hafa ein-
ungis til að bera visst svipmót.
Í fyrrnefndri bók, Heimspekilegar rannsóknir,
skýrir Wittgenstein frá því að hugmyndir hans
um ættarmót eða fjölskyldusvip hugtaka og
orða séu nánari útfærsla á hugmyndum hans
um „málleiki“. Hann varpar síðan ljósi á þessa
hugsun með því að láta okkur íhuga allt það at-
hæfi sem fellur undir það sem við köllum
„leiki/leika“ (games). Hann spyr hvort eitthvað
sé sameiginlegt með öllu þessu athæfi og bið-
ur okkur að segja ekki í fljótfærni að það hljóti
bls. 61Magnús Einarsson: Kvikmynd og veruleiki
Þessi fræga mynd René Magritte minnir okkur á að fara varlega
með alhæfingar um samruna ímyndar og veruleika.
58 Um kvikmyndir 22.10.2002 10:13 Page 61