Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 36

sem kveðin voru um hann er hvergi minnst á
Guð. Hvorki Grímur Thomsen né Benedikt
Gröndal nefna syrgjendum til huggunar að
dauðinn flytji „boðskap hins eilífa“, eins og
Jónas gerir sjálfur í erfiljóðum sínum.38 Það er
eins og skáldin boði sömu tómhyggjuna og
Jónas hefur eftir Feuerbach: „Ekkert að end-
ing, / eilífur dauði“. Það eru aðeins Fjölnismenn
sem minna á guðstrú listaskáldsins góða, í erfi-
kvæði þeirra um það, og á vonina sem í henni
felst: „Gott er þér, vinur! guðs í dýrð að vakna;
/ . . . / vér eigum líka úr lífsins svefni að rakna.“39
Dauði Jónasar Hallgrímssonar markar tímamót
í kristnisögu Íslands. Í stað bjargfastrar trúar á
tilvist Guðs og leiðsögn koma vaxandi efa-
semdir um tilvist æðri máttar. Í stað trúarfull-
vissu rómantísku skáldanna kemur raunsæi
með aukinni efahyggju og gagnrýni á hinar
hefðbundnu stofnanir samfélagsins. Staða
kirkjunnar í samfélaginu veikist sem og áhrif
guðfræðinnar innan háskólanna. Á fyrri hluta
nítjándu aldar voru flestir háskólanemar í Kaup-
mannahöfn guðfræðingar en þegar á sjöunda
áratug aldarinnar voru þeir komnir í minni-
hluta.40 Nýjar fræðigreinar urðu til og kepptu um
þann sess sem guðfræðin hafði. Blómatíð
kirkju og kristni var brátt lokið og kreppa sú
sem einkennir stöðu kristinnar trúar í dag að
halda innreið sína. Menningin, sem áður hafði
verið kristin, varð sífellt veraldlegri. Þetta gerð-
ist á nokkum áratugum. Undir lok nítjándu ald-
ar voru áhrif kristninnar á menninguna orðin
hverfandi.
Þetta gerðist reyndar hægar á Íslandi en í
Danmörku en tilhneigingin var hin sama. Það
var einkum í eilífðarmálunum sem kristnar trú-
arhugmyndir héldu velli – og halda enn. Það
sýnir hinn mikli áhugi þjóðarinnar á andatrú alls
konar og á útförum. Kirkjur landsins fyllast þeg-
ar kunningjarnir kveðja. Minningargreinar
Morgunblaðins vekja undrun útlendinga og eru
taldar hluti af sérkennum Íslands. Enda hefur
blaðið verið kallað „Death Magazin“.41 Þá eru
dánarfréttir og jarðarfaratilkynningar Ríkisút-
varpsins, Rásar eitt, sér á parti.
Ég leyfi mér að fullyrða að hér megi merkja
áhrifa rómantísku skáldanna, Bjarna Thoraren-
sen og Jónasar Hallgrímssonar. Trúararfur
þeirra lifir ekki síst í erfiljóðahefðinni: „. . . vér
lifum / svo lærum að deyja.“42 Mikill áhugi ríkir
nú um stundir á rómantísku stefnunni, ekki að-
eins hér á landi heldur einnig erlendis. Allt
bendir til þess að þessi aukni áhugi eigi eftir að
koma kirkju og kristni til góða, jafnt trúarlega
sem menningarlega.
Jónas hið þekkta leiðarljóð til Jóns Sigurðsson-
ar forseta og flytur það í kveðjusamsæti 29.
apríl 1845. Í maímánuði voru tíðir fundir meðal
Íslendinga í Höfn um bænarskrár til fyrsta fund-
ar hins nýendurvakta Alþingis sem átti að fara
fram þá um sumarið. Hafði verið kosið til
þriggja nefnda þá fyrr um veturinn til að undir-
búa mál til Alþingis og var Jónas kosinn í allar
nefndirnar.33 Síðasti fundurinn sem Jónas sótti
var haldinn 19. maí, rúmum sólarhring áður en
hann hrasaði í stigaganginum heima hjá sér og
fótbrotnaði með þekktum afleiðingum.
Kjartan dregur saman umfjöllun sína um
þátttöku Jónasar í félagsstarfi í Höfn með því
að fullyrða að hann hafi verið „ótrúlega virkur
og áhugasamur“.34 Hann hafi einnig notið mik-
ils trausts meðal landa sinna. Þetta telur Kjart-
an sýna að fullyrðingar manna um mikla óreglu
Jónasar hin síðari ár, standist tæplega. Kjartan
rekur atburðarásina eftir síðasta fundinn um
málefni Alþingis þannig að daginn eftir, 20.
maí, lætur hann Jónas vera önnum kafinn við
að safna undirskriftum landa sinna við bænar-
skrárnar sem nú var búið að ganga frá. Hann
kemur seint heim, komið er fram á nótt, hrasar
í stiganum og fótbrýtur sig. Sex dögum síðar er
Jónas allur.
Reyndar koma menn sér ekki saman um
dauðamein Jónasar. Því er lýst í sjúkraskýrslu
spítalans sem drepi í fæti.35 En þar er einnig
margt sagt sem bent gæti til þess að viðnáms-
kraftur líkamans hafi verið lítill. Sjúklingurinn var
haldinn „delirium tremens“, þ.e. áfengiseitrun
þegar hann var lagður inn. Þá kom fram við
krufningu að hann var með langt gengna og víð-
tæka lungnabólgu. Hafði hún brotist inn í brjóst-
holið sem var hálffullt af greftri. Þá var lifrin gul-
leit eins og á drykkjumanni. Þó gæti það hafa
stafað af næringarskorti, því ekki var vart við
skorpulifur. Í krufningarskýrslunni var ekkert
minnst á drep. Það kemur Þorgeiri Þorgeirssyni
lækni til að skrifa grein og fullyrða að Jónas hafi
dáið úr lungnabólgu, en ekki úr blóðeitrun.36
Páll Valsson rekur þessa umfjöllun Þorgeirs
og tekur undir hana að mestu. Hann bætir þó
við að slæmt beinbrot gæti leitt til dauða því
dæmi séu um að óhreinindi úr slíku sári hafi
komist inn í æðakerfið og borist upp í lungu.37
Páll fullyrðir því að slæmt líkamlegt (og and-
legt?) ástand Jónasar hafi gert það að verkum
hve skjótt lungnabólgan vann á honum.
Hér er Páll óeðlilega fljótur á sér. Frásögn
Kjartans Ólafssonar er honum kunn. Hún sýnir
að Jónas var í góðu formi síðustu fjörutíu daga
ævi sinnar. Þó getur tilgátan um óhreinindin átt
rétt á sér. Svipað beinbrot gekk næstum af
lungnagóðri íþróttakonu dauðri fyrir nokkrum
árum og hafa læknavísindin án efa bjargað
henni. Slíkum vísindum var ekki fyrir að fara á
tímum Jónasar.
Má því ekki með sanni segja að með hinum
sára og ótímabæra dauða Jónasar hafi þjóðin
ekki aðeins misst skáld gott, heldur og mann
með mikinn pólitískan metnað, mann sem taldi
sig hafa margt að segja og gera fyrir þjóð sína,
kannski aldrei meira en einmitt þá? Mann í fullu
fjöri þrátt fyrir bringsmalaskottu í svartasta
skammdeginu?
Niðurlag
Um trúarskoðanir Jónasar þessi síðustu miss-
eri lífs hans er erfitt að segja neitt. Þrátt fyrir
vaxandi efasemdir eins og fram koma í kvæð-
inu „Ljós er upphaf alls“, sem er frjálsleg end-
ursögn á ljóði eftir guðleysingjann L. Feuer-
bach, en hann hafði mikil áhrif á Karl Marx og
gagnrýni hans á trúarbrögðin (ópíum fyrir fólk-
ið), þá má telja líklegt að Jónas hafi enn verið
þeirrar skoðunar að „á sælum sanni er enginn
vafi“ eins og hann yrkir síðasta ár lífs síns.
Jónas lifði þó mikla breytingatíma undir lok-
in. Rómantískar trúarskoðanir voru að láta und-
an síga og efahyggja að ryðja sér til rúms. At-
hyglisvert er að í tveimur erfiljóðum af þremur
32 Grátittlingurinn Jónas Hall 18.10.2002 14:17 Page 36