Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 54

Raunveruleikinn getur verið
ævintýralegri en nokkur skáldskapur
Um bókina Íslenskar konur, ævisögur
Þorgerður Þorvaldsdóttir
Ævisagan, og systir hennar sjálfsævisagan,
sem báðar byggjast á raunverulegu lífshlaupi
fólks, hafa um langan aldur notið mikillar hylli,
jafnt hér á landi sem erlendis og virðast vin-
sældir þessa bókmenntaforms síst vera í rén-
un. Um það vitnar blómleg ævisagnaútgáfa
undanfarin ár. Sjálf verð ég að viðurkenna að
hingað til hef ég vísvitandi sneitt hjá þessari
tegund bókmennta. Ég taldi ævisagnalestur í
besta falli ellimerki og ævisagnaformið sam-
félagslega viðurkenndan vettvang til að svala
eðlislægri gægjuþörf og forvitni um annarra
manna hagi. Á undanförnum misserum hef ég
hinsvegar neyðst til að endurstoða þessa af-
stöðu mína, og fordóma. Tilefni þess er meðal
annars útkoma safnritsins Íslenskar konur, ævi-
sögur sem Ragnhildur Richter tók saman og
Mál og menning gefur út.
Íslenskar konur, ævisögur er mikið verk, bæði
að efni og umfangi. Bókin er um það bil sjö
hundruð og fimmtíu síður og í henni eru valin
brot úr ævisögum átján íslenskra kvenna sem
Ragnhildur Richter fléttar fimlega saman. Á
undan hverjum hluta er ljósmynd af viðkom-
andi konu og stuttur formáli þar sem Ragnhild-
ur rekur ævi hennar í stuttu máli, auk þess sem
hún gerir grein fyrir helstu sérkennum ævisögu
hennar og þeim viðtökum sem hún fékk á sín-
um tíma. Formálinn setur bæði frásögnina sem
á eftir fer og höfund hennar í ákveðið þjóðfé-
lagslegt og menningarlegt samhengi. Hvert
sögubrot er mátulega langt til að lesa og
gleyma sér yfir á einni kvöldstund og með því
að takmarka lesturinn við eina konu á kvöldi
getur maður leyft sér þann munað að dvelja
óskiptur í þeim fortíðar- og ævintýraheimi sem
dreginn er upp í hvert skipti. Þannig var ég
hvað eftir annað hrifin inn í nýja veröld og í
hvert sinn varð ég gagntekin af hinu einstaka
lífshlaupi þeirrar konu sem ég var að lesa um.
Hitt kynið
Sögukonurnar átján skiptast jafnt á milli tveggja
alda. Níu þeirra voru fæddar á nítjándu öld en
aðrar níu voru tuttugustu aldar konur. Uppruna-
legur útgáfutími ævisagnanna spannar þó nán-
ast alla tuttugustu öldina. Elsti texti bókarinnar
er ritgerð Ólafar Sigurðardóttur, „Bernsku-
heimilið mitt“, sem fyrst birtist á prenti í Eim-
reiðinni árið 1906. Það er jafnframt eini textinn
sem tekinn er óstyttur upp í bókinni. Nýjasta
ævisagan er hins vegar sjálfsævisaga Rann-
veigar Löve, Myndir úr hugskoti, sem út kom
fyrir tveimur árum.
Heil mannsævi, eða sjötíu og fjögur ár, skilur
elstu og yngstu sögukonurnar að í aldri. Elst
höfundanna er Guðrún Borgfjörð, en hún var
fædd árið 1856, ári fyrr en Ólöf Sigurðardóttir,
höfundur elsta texta bókarinnar. Sjötug að aldri
settist Guðrún niður og skrifaði Minningar sín-
ar en þær voru ekki gefnar út fyrr en sautján
árum eftir andlát hennar. Guðrún lést árið 1930
og sama ár fæddist yngsta konan sem við
kynnumst í bókinni, Halla Linker. Endurminn-
ingar hennar, Uppgjör konu, komu út árið 1987
og urðu metsölubók.
Eitt af því sem maður veltir fyrir sér við lest-
ur ævisagnanna er að hve miklu leyti ritunartím-
inn og þeir tímar sem konurnar lifðu móta form
og innihald textans, sýn höfunda á sjálfa sig og
umhverfi sitt, og valið á því hvað þykir í frásög-
ur færandi og hvað látið skuli ósagt. Talsverður
áherslumunur er merkjanlegur á yngstu og
elstu æviminningunum og konurnar virðast
verða óhræddari við að tjá tilfinningar sínar eft-
ir því sem nær dregur í tíma.
Ef til vill spyrja einhverjir um rökstuðning
þess að fella jafnsundurleitan hóp kvenna og
hér um ræði saman í eina bók á forsendum
kynferðis. Réttlætinguna gaf Simone de
Beauvoir árið 1949 í bók sinni Le deuxième
sexe eða Hitt kynið. Þegar hún hófst handa við
ritun bókarinnar var ein af spurningunum sem
hún lagði upp með sú hvaða þýðingu það hefði
haft fyrir hana að vera kona. Eftir að hafa sökkt
sér niður í rannsóknir á viðfangsefninu upp-
götvaði hún fljótlega að hver sú kona sem vill
gera grein fyrir sjálfri sér og reynir að draga upp
sjálfsmynd sína verður að byrja á hinni augljósu
fullyrðingu: „Ég er kona.“ Og þessi sannleikur
er sá grunnur sem allar aðrar fullyrðingar byggj-
ast á. Karl byrjar hinsvegar aldrei á að lýsa sér
sem einstaklingi af ákveðnu kyni. Það er sjálf-
gefið að hann er karl og það þarfnast ekki frek-
ari skýringa.1 Konur eru kynið sem er kyn. Frá-
vikið sem þarf að útskýra og gera grein fyrir.
Karlmennskan er normið, hið eðlilega og gefna.
Til að sannreyna þennan mun sló ég til gam-
ans inn leitarorðin karlar og konur í leitarvélinni
Gegni á Háskólabókasafni. Upp úr krafsinu
komu 2458 rit sem innihéldu leitarorðið konur.
Þegar leitarorðinu karlar var slegið inn birtust
hinsvegar aðeins 187 færslur. Þessi mikli mun-
ur vakti forvitni mína þannig að ég renndi í fljót-
54 Kvennasögubók 17.10.2002 11:07 Page 54