Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 34

verið notuð um Krist, svo sem í Sólarljóðum.
Rökstuðningur Matthíasar er m.a. sá að kvæð-
ið sé rammíslenskt þótt ort sé í Danmörku (í
Sórey). Um það vitni auðnin í því, þ.e ummælin
um eilífan snjó, svo og heiti þess „Alsnjóa“.15
Því geti hjartavörðurinn ekki átt við þann sem
gætir hjartardýra, sem mikið var af á Sjálandi á
þessum tíma, heldur þann sem gætir mann-
anna hjarta.
Þetta hljómar ekki ólíklega og gæti svo sem
vel staðist. En Matthías nefnir þó sjálfur nokk-
uð sem hlýtur að teljast athyglisvert í sambandi
við kvæðið og vekja með mönnum efasemdir.16
Það er athugasemd í bréfi Jónasar til Konráðs
Gíslasonar í árslok 1843 þar sem gæti verið að
finna vísbendingu um tilurð Alsnjóa. Þar segir
frá dýraveiðum sem Jónas tók þátt í. Hann
felldi þar þrjú dýr, líklega hjartardýr, og var
ánægður með sig á eftir. Matthías viðurkennir
að þessar veiðar gætu hafa haft áhrif á kvæðið,
sem líklega var ort í febrúar 1844.
Þá yrkir Jónas um sama leyti ljóð um hind og
er þar sjálfur í hlutverki hjartarins. Þetta er hið
gáskafulla kvæði Jónasar, „Efter assembléen“,
sem hann yrkir á dönsku.17 Það er eitt fárra
dæma um áhuga skáldsins á konum á seinustu
árum þess. Þar hleypur ljóðmælandi í gegnum
skóginn í leit að dægilegri hind sem hann hafði
kynnst og orðið hrifinn af fyrir tilstilli Erosar, en
með litlum árangri.
Þetta aftrar þó ekki Matthíasi frá því að halda
fast við kenningu sína um að hjartavörðurinn sé
Kristur en ekki einhver skógarvörður eða jafn-
vel skáldið sjálft. Hann viðurkennir þó að allar
þessar skýringar eigi rétt á sér, og einnig sú að
átt sé við vörð hjartans.18
Sumir ganga þó enn lengra en Matthías.
Svava Jakobsdóttir er ein þeirra.19 Hún sér al-
legóríu, þ.e. líkingamál, í hverju orði og túlkar
kvæðið því allfrjálslega. Sem dæmi má nefna
að hún leitar langt yfir skammt í Paradísarmissi
séra Jóns Þorlákssonar á Bægisá til að finna
hliðstæða notkun orðsins hjarta. Svo virðist
sem hún gangi út frá því að „hjartavörður“
Jónasar eigi við líffærið. Þar með telur hún trú-
arlega skírskotun kvæðisins vera skýra. Þó er
henni reyndar vel ljós margræðni ljóðsins.
Það er þó túlkun hennar á þriðja erindinu
sem er einna athyglisverðust. Að mínu mati er
það erindi lykillinn að réttum skilningi kvæðis-
ins. Erindið segir frá ást móður jarðar á okkur
mönnunum. Skáldið rökstyður þessa ást í lokin
með því að fullyrða að hún sýni sig, „ber það
sig“, í öllu. Í lífi jafnt sem dauða, á vetrum sem
á sumrum, í kulda jafnt sem hita. Kvæðið er
drengurinn er fallinn og hefur tekið hans stað
í þessari táknmynd.“7 Umræðan hér er að
meira og minna leyti tekin orðrétt upp úr
greininni frá árinu 1996. Hér er þó engin
ástæða til að fjalla nánar um skrif Páls um grá-
tittling Jónasar í ævisögunni frá árinu 1999. Þó
vil ég taka undir með Páli um að kvæðið sýni
vel kristindóm Jónasar enda þótt ég sé ekki
sammála honum um að fá kvæði Jónasar geri
það betur, né hvernig sá kristindómur birtist.
Kvæðið sýnir að mínu mati að Jónas var frem-
ur sköpunarguðfræðingur en kristfræðingur.
Enda er það í samræmi við rómantíska guð-
fræði þess tíma.
Ég nefndi hér í upphafi að Matthías Johann-
essen hafi einnig fjallað um þetta kvæði og
talið það trúarlegt alveg eins og Páll. En Matth-
ías túlkar það á annan hátt og telur að í því sé
verið að lýsa samstöðu alls lífs, samsvörun
Jónasar með lífinu í náttúrunni og að það sé
þannig dæmigerð rómantísk lýsing. Matthías
leggur þó áherslu á kvæðið sem augljóst dæmi
um guðstrú Jónasar og afstöðu hans til „for-
sjónarinnar“.8 Hann setji sig í spor Guðs með
því að anda á grátittlinginn en jafnframt er hann
einnig í sporum fuglsins. Þeir eigi það sameig-
inlegt að mega ei losast nema á þá sé andað
hlýju. Þessi síðastnefnda túlkun er að sjálf-
sögðu góð og gild.
Niðurstaða
Eins og fram hefur komið þá er túlkun mín á
þessu kvæði Jónasar sú, að það fjalli fyrst og
fremst um heimþrá skáldsins og ættjarðarást.
Rökstuðningurinn hefur þegar komið fram en
það sem einnig styður túlkun mína er sú stað-
reynd að Ísland sótti á hug skáldsins alla tíð.
Jónas ferðaðist um landið allt á árunum
1839–1842 og skrifaði um rannsóknir sínar á
náttúru þess. Eftir að hann kom aftur til Kaup-
mannahafnar vann hann við að skrifa Íslands-
lýsingu en tókst ekki að koma því verki frá sér.
Þá voru trúarskoðanir hans mjög hefðbundnar,
a.m.k. lengi vel, og fylgdi hann kennisetningum
kirkjunnar í flestu. Vegna áhuga hans á náttúr-
unni og menntunar á sviði náttúrufræði beind-
ist trúaráhugi hans að sköpuninni. Hann lofaði
Guð sem föður, sem skapara alls sem er. Þetta
gætu einnig verið áhrif frá föðurmissinum. Guð
hafi komið honum í föður stað.9 Allt þetta er ef-
laust ástæða þess að Kristur er ekki fyrirferðar-
mikill í kveðskap Jónasar.10
Alsnjóa
Annað dæmi sem bókmenntafræðingarnir hafa
oftúlkað er kvæðið Alsnjóa, sérstaklega miðer-
indið. Kvæðið er þannig:11
Eilífur snjór í augu mín
út og suður og vestur skín,
samur og samur út og austur,
einstaklingur! vertu nú hraustur.
Dauðinn er hreinn og hvítur er snjór,
hjartavörðurinn gengur rór
og stendur sig á blæju breiðri,
býr þar nú undir jörð í heiðri.
Víst er þér, móðir! annt um oss;
aumingja jörð með þungan kross
ber sig það allt í ljósi lita,
lífið og dauðann, kulda´ og hita.
Þetta kvæði hafa menn einnig viljað túlka trúar-
lega. Vel gæti verið að hér gæti áhrifa frá
Matthíasi Johannessen. Hann kemst að þeirri
niðurstöðu í bók sinni um Jónas að hann sé
„að upplagi og eðlislægri ástríðu mesta trúar-
skáld Íslendinga.“ Guðstrúin sé honum í blóð
borin. Matthías talar ennfremur um inngróna
dulhyggju Jónasar og um eðlislæga og upp-
runalega trúhneigð.12 Hann ítrekar þessa skoð-
un sína annars staðar og segir þar að Jónas hafi
verið „í eðli sínu og upplagi mesta trúarskáld
sem Ísland hefur alið“ þó svo að trúarkveð-
skapur hans hafi verið áreynslulítill. Guðstrúin
hafi verið honum eðlislæg og „nátengd náðar-
gáfunni sjálfri“.13 Sem dæmi um þetta nefnir
Matthías kvæðið Alsnjóa sem hann telur sýna
áhrif frá Mynster og tekur sem dæmi hugtakið
„hjartavörðinn“.
Þannig hefur hugtakið „hjartavörður“ orðið
tilefni vangaveltna. Auk þess er lýsingin á dauð-
anum einkennileg í kvæðinu, svo og upphaf
þess um eilífan snjó („Eilífur snjór í augu mín /
út og suður og vestur skín“). Kvæðið virðist í
fljótu bragði vera rímleikur. Einn Fjölnismanna,
Brynjólfur Pétursson, var tregur til að birta það
í Fjölni og segist í bréfi til Jónasar ekki skilja
miðerindið, þetta með hjartavörðinn, vegna
þess hve það sé kátlegt, sérstaklega lok þess.
Kvæðið var því ekki birt í Fjölni, enda gaf Jónas
aldrei skýringu á merkingu þess.
Ekki eru nú allir á því að kvæðið sé kátlegt.
Einn þeirra er Matthías Johannessen. Hann tel-
ur líklegt að með notkun Jónasar á orðinu
„hjartavörður“ birtist trú hans á hjálpræði Krists
sem býr manninn undir dauðann.14 Hann viður-
kennir þó að þetta sé aðeins tilgáta sem aldrei
verði sönnuð en bendir á að hjartarmyndin hafi
32 Grátittlingurinn Jónas Hall 18.10.2002 14:17 Page 34