Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 18

Soffía Auður Birgisdóttir (f. 1959) er bókmenntafræðingur, aðjúnkt í
íslenskum bókmenntum við Háskóla Íslands og gagnrýnandi hjá
Morgunblaðinu.
sögur sem allir vilja heyra?). Einnig segir sagan
frá voveiflegum atburðum sem gerðust á ís-
lensku prestssetri í óljósri fortíð og hún segir
frá ógnartímum plágu og stríðs í Evrópu. Þá er
einnig sögð hér saga sem minnir á riddarasög-
ur miðalda og svo auðvitað sú sem lýsir lífi
sögukonu á ofanverðri tuttugustu öld. En allar
fléttast þessar sögur saman á einhvern hátt,
þær spegla hverja aðra um leið og þær miðla
ákveðnum gildum. En Álfrún gætir þess vand-
lega að láta „boðskap“ aldrei yfirskyggja hina
listrænu framsetningu enda virðir hún „lesand-
ann sem sjálfstæða og fullveðja manneskju er
geti gengið óstudd“.5
Þráhyggja minninganna
Í Hringsóli (1987), skáldsögunni sem kom á
undan Hvatt að rúnum, hittir lesandinn einnig
fyrir manneskju sem lítur til baka yfir farinn veg
og reynir að fá botn í það líf sem hún hefur lif-
að. Hér er það gömul kona, Elínborg að nafni,
sem er á leiðinni til æskustöðva sinna í þeim til-
gangi að ljúka þar lífi sínu. Elínborg hefur eng-
an sérstakan áhuga á að rifja upp fortíðina en
minningarnar knýja á og undan þeim verður
ekki flúið. Og það eru ekki aðeins hennar eigin
minningar sem ásækja Elínborgu því hún rekur
í frásögninni einnig minningar Daníels, látins
eiginmanns hennar. Líkt og hjá Elínborgu
ásóttu minningar Daníels hann þegar hann var
orðinn gamall og veikur. Hann sat í hornstóln-
um við gluggann á heimili þeirra og lét dæluna
ganga yfir konu sína, rifjaði upp sömu atvikin
aftur og aftur en frásagnir hans stangast gjarn-
an á og erfitt er að henda reiður á sannleikan-
um í þeirri orrustu orða sem hjónin há. Daníel
deyr, en eitt óveðurskvöldið knýr hann dyra hjá
Boggu, afturgenginn, sest í gamla sætið sitt og
áfram halda þau að rifja upp, kýta og takast á í
illsku. Hvað gengur þeim til? Erum við dæmd til
að lúta þráhyggju minninganna þegar við eld-
umst? Því er erfitt að svara en í orðastríði Elín-
borgar og Daníels byggist smám saman upp
saga af ævi sem virðist tilþrifalítil í fyrstu en
tekur á sig ógnvænlegar myndir eftir því sem
fleiri brot bætast í heildarmyndina.
Saga Elínborgar er saga af stúlku utan af
landi sem missir móður sína ung og er send í
fóstur til Reykjavíkur þar sem hún elst upp við
strangan aga og ástleysi, þar sem ímyndunarafl
hennar er brotið á bak aftur og hvergi huggun
að fá, nema hjá Daníel. Hann virðist þó stjórn-
ast fyrst og fremst af girnd í garð stúlkunnar
þótt hann sé kynslóð eldri og í hlutverki
„frænda“, enda mágur húsmóðurinnar sem
fóstrar hana. Ástarsamband þeirra ber því keim
af sifjaspelli, enda verður orðið „frændi“ bann-
orð sem hún stríðir Daníel með. Eins og kyn-
hneigð hans er flest við Daníel öfugsnúið.
Hann reynist eiga skuggalega fortíð sem Elín-
borg reynir í lengstu lög að bægja frá sér. Við
fyrstu sýn virðist hún vera í stöðu fórnarlambs-
ins sem illmennið Daníel leikur sér að eins og
köttur að mús. En eftir því sem lengra líður á
frásögnina kemur í ljós að þau eiga margt sam-
eiginlegt – og stundum er óljóst hvort er fórn-
arlambið og hvort böðullinn. Daníel hafði dvalið
á Spáni á yngri árum, tekið þátt í stríðinu og var
hugsanlega sekur um að hafa svikið fólk í hend-
ur nasistum. Hann er margsaga um þennan
tíma, en óhugnaður stríðsins ásækir hann og í
minningum hans blandast stöðugt ofbeldi og
losti, afbrigðilegar hneigðir hans skýrast á sviði
ofbeldis og dauða. Þannig er texti Álfrúnar
aldrei einfaldur, oft tvíræður og alltaf flókinn
eins og lífið sjálft. Hún kemur lesanda sífellt á
óvart, kollvarpar fyrri ályktunum hans og læðir
inn í frásögnina áleitnum efa um að hægt sé að
segja „ævisögu“ sína (og annarra) svo mark sé
á takandi.
Tilbrigði um stef
Segja má að í Hringsóli vinni Álfrún Gunnlaugs-
dóttir nánar úr ýmsum þeim hugmyndum sem
greina mátti strax í fyrstu verkum hennar, Af
manna völdum og Þeli. Undirtitill fyrstu bókar-
innar er: „Tilbrigði um stef“. Þeir sem fjölluðu
um verkið á útgáfuári þess bentu gjarnan á að
stefin sem Álfrún ynni með í sögunum tengd-
ust ótta, ofbeldi og flótta. Sömu stef hafa end-
urómað í gegnum allt höfundarverk Álfrúnar frá
fyrstu bók til þeirrar nýjustu. En stefin eru mun
fleiri og þau tengjast einnig frásagnaraðferð
höfundar og fagurfræðilegri sýn hennar. Þá má
kannski halda því fram að „eintalsformið“ sé
endurtekið stef í gegnum höfundarverk Álfrún-
ar. Sögumenn hennar eru gjarnan „hvattir að
rúnum“, hvort sem þeir sitja á eintali við aðra
manneskju (eða draug), eins og sögukonur
Hvatt að rúnum og Hringsóls, eða við sjálfa sig
og fortíðina eins og sögumenn Þels og Yfir
Ebrofljótið (og gildir reyndar einnig um Hring-
sól). Þegar litið er yfir skáldverk Álfrúnar í heild
má sjá hvert þeirra sem brot í mynd sem fram-
kallast æ betur eftir því sem bókunum fjölgar.
Vonandi eiga eftir að bætast við fleiri brot, fleiri
verk, því sú mynd sem Álfrún Gunnlaugsdóttir
teiknar upp er að mörgu leyti einstæð í íslensk-
um samtímabókmenntum. Og þótt hún haldi
því fram fullum fetum (og að sjálfsögðu með
nokkrum rétti) að: „Lífsreynsla eða raunveru-
leiki í skáldskap [sé] tálsýn og blekking,“6 þá vil
ég engu að síður halda því fram að lesandi
verka hennar sé snöggtum fróðari um lífið og
raunveruleikann að lestrinum loknum. Við biðj-
um ekki um að bækur hafi „endaskipti á veröld-
inni“ heldur aðeins að þær eigi „örlítinn þátt í
að breyta stöðnuðum viðhorfum okkar“.7
Tilvísanir
1 Titill greinarinnar er ekki úr lausu lofti gripinn. Í við-
tali við Dagnýju Kristjánsdóttur í Tímariti Máls og
menningar 1. hefti 1994, segir Álfrún Gunnlaugs-
dóttir „að mannkynssagan [geti] komið til manns í
formi samtímaskáldsagna“. Tilefni þessara orða
er umræða þeirra tveggja um sögulega vídd skáld-
sagna Álfrúnar.
2 Álfrún Gunnlaugsdóttir. „Að blekkja og blekkja
ekki.“ Skírnir, hausthefti 1994, bls. 491.
3 Sjá Roland Barthes. Le Plaisir du texte. Paris:
Éditions du Seuil 1973 eða The Pleasure of the
Text. (Ensk þýðing: Richard Miller.) New York: the
Noonday Press, Farrar, Straus & Giroux, Inc.
1975.
4 Álfrún Gunnlaugsdóttir. „Að blekkja og blekkja
ekki.“ Skírnir, hausthefti 1994, bls. 482.
5 Sama stað, sjá niðurlagsorð bls. 491.
6 Sama stað, bls. 490.
7 Enn er vísað til Skírnisgreinar Álfrúnar, bls. 491.
15 Álfrún Gunnlaugs Ebro 17.10.2002 11:00 Page 18