Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 63

Heimildir
Anna G. Magnúsdóttir og Páll Ólafsson. Áttavitinn.
Mál og menning. Reykjavík, 1990.
Altman, Rick. Film/Genre. BFI Publishing. London,
1999.
Aristóteles. Um skáldskaparlistina. Kristján Árnason
þýddi. Hið íslenska bókmenntafélag. Reykjavík,
1976.
Ayer, A.J. Wittgenstein. The University of Chicago
Press. Chicago, 1985.
Bakhtin, Mikhail. The Dialogic Imagination. Michael
Holquist og Caryl Emerson þýddu. University of
Texas Press. Austin, 1981.
Barthes, Roland. The Responsibility of Forms. Ric-
hard Howard þýddi úr frönsku. University of Cali-
fornia Press. Berkeley og Los Angeles, 1991.
Freud, Sigmund. Draumar og hugvilla. Sigurjón
Björnsson þýddi. Hið íslenska bókmenntafélag.
Reykjavík, 2000.
Geertz, Clifford. Local Knowledge. Basics Books.
New York, 1983.
Innis, Robert E. (ritstj.) Semiotics. An Introductory
Anthology. Indiana University Press. Bloom-
ington, 1985.
Kuhn, Thomas S. The Structure of Scientific
Revolutions. Önnur útgáfa. The University of
Chicago Press. Chicago, 1970
Mead, George Herbert. Mind, Self & Society. The
University of Chicago Press. Chicago, (1934) 1962.
Sveinn Einarsson. Íslensk leiklist II. Listin. Hið ís-
lenska bókmenntafélag, Reykjavík, 1996.
Wittgenstein, Ludwig. Philosophical Investigations.
G.E.M. Anscombe þýddi. Basil Blackwell. Oxford,
1984.
Wollen, Peter. Signs and Meaning in the Cinema.
Secker & Warburg í samvinnu við British Film
Institute. London, 1969.
Þorsteinn Gylfason. „Er tónlist mál?“ TMM 55:4,
(1994) s.114–121.
Þorsteinn Gylfason. Réttlæti og ranglæti. Heims-
kringla. Reykjavík, 1998.
Tilvísanir
1 Anna G. Magnúsdóttir, Páll Ólafsson: Áttavitinn,
bls. 62–63.
2 Rétt er þó að fara varlega í sakirnar fyrir því að líta
á kvikmynd, eða aðrar listgreinar, sem „mál“ í
venjulegum skilningi þess orðs. Þetta er raunar
ákaflega flókin umræða. Málvísindamaðurinn
Émile Benveniste hefur bent á að tungumálið sé
eina táknkerfið sem geti túlkað önnur táknkerfi.
Hvernig farnast þá tungumálinu í því að túlka t.d.
myndlist og tónlist? Afar illa, segir táknfræðingur-
inn Roland Barthes: The Responsibility of Forms
(L´obvie et l´obtus), bls. 267. Vandamálið hverfist
um það hvernig tónlist eða myndlist geta líkst
máli. Þorsteinn Gylfason, heimspekiprófessor,
spyr þessarar spurningar í grein sinni „Er tónlist
mál?“ Sú grein er heppilegur inngangur að þessu
vandamáli. Það er mat Þorsteins að helsta ástæð-
an til þess að svara spurningunni neitandi sé sú að
tungumálið sé aðallega tæki til þess að segja satt
og ósatt, en sannindi og ósannindi finnast ekki í
tónlist. Á hinn bóginn, segir Þorsteinn, er helsta
ástæðan til þess að svara spurningunni játandi
fólgin í þeirri staðreynd að hljóð í máli geta haft
merkingu óháð sannleiksgildi, og þess vegna get-
ur merking hugsanlega verið í tónlist.
3 Innis, Robert E.: Semiotics; An Introductory Ant-
hology.
4 Enska orðið „sign“ er hér heildarheiti. Til einföld-
unar er „sign“ hér framvegis nefnt „tákn“. Að
sjálfsögðu getur það verið villandi þar sem „sym-
bol“ er oftast þýtt sem „tákn“.
5 Stundum má jafnvel kveða fastar að orði og tala
um gerræði.
6 Heimspekingurinn Ludwig Wittgenstein bendir á
það, í bók sinni Heimspekilegar rannsóknir
(Philosophische Untersuchungen, í enskri þýð-
ingu: Philosophical Investigation), að merking orða
verði einungis ljós við mismunandi notkun þeirra í
því sem hann nefnir „málleiki“ og myndar uppi-
stöðu í samskiptum okkar í hversdagslífinu. Vikið
verður að þessu atriði síðar í greininni. Bók-
mennta- og táknfræðingurinn Mikhail Bakhtin
gengur einnig út frá margræðni texta og samræðu
í verkum sínum. bók sinni Innsæi samræðunnar
(The Dialogic Imagination í enskri þýðingu).
7 Wollen, Peter: Signs and Meaning in the Cinema,
bls. 116–117. Í þessu samhengi er athyglisvert að
skoða ummæli táknfræðingsins Rolands Barthes
um eðli tákna (sign). Hann segir: „Tákn er það
sem endurtekur sig. Án endurtekningar er tákn
ekki til, því við myndum ekki þekkja það. Táknið
grundvallast á kunnugleika.“ (The Responsibility
of Forms, bls. 237). Færa má rök fyrir því að for-
sendur mannlegs samfélags og væntinga hvíli
einnig á grunni kunnugleika.
8 Sama, 122. Táknfræði C.S. Peirce er nokkuð flók-
in, t.a.m. gerði hann ráð fyrir þremur flokkunum
tákna/merkja, sem hann nefndi „fyrsta stigs þrí-
skiptingu“, „annars stigs þrískiptingu“ og „þriðja
stigs þrískiptingu“ tákna. Í þessu samhengi hér
sem snertir efni greinarinnar er einkum átt við það
sem Peirce sagði um „annars stigs þrískiptingu“.
9 Vísbendingar geta verið af ýmsu tagi s.s. göngu-
lag, loftvog og vindhani. Þá er aldagömul hefð fyr-
ir vísbendingum um sjúkdómseinkenni í læknavís-
indum.
10 Þetta er þó mikil einföldun á firnaflóknu máli.
Þannig fellir t.d. C.S. Peirce ljósmynd undir vís-
bendingu en Roland Barthes fellir ljósmynd undir
eftirmynd. (Wollen, Peter: Signs and Meaning in
the Cinema, bls. 123 b–124).
11 Mind, Self and Society. G.H. Mead, líkt og Bakht-
in og Wittgenstein, gengur út frá þeirri forsendu
að orð, eða önnur tákn, séu margræð í samskipt-
um. Þau tákni „eitthvað“.
12 Sveinn Einarsson: Íslensk leiklist II, bls. 11.
13 Sama, bls. 12.
14 Freud, Sigmund: Draumar og hugvilla, bls. 12.
15 Sveinn Einarsson: Íslensk leiklist II, bls. 11.
16 Mynd „sýnir/birtir“ eitthvað, hún „segir“ það ekki.
17 The Responsibility of Forms.
18 Barthes, Roland: The Responsibility of Forms, bls.
3–5.
19 The Structure of Scientific Revolutions.
20 Kuhn, Thomas S.: The Structure of Scientific
Revolutions, bls. 210.
21 Barthes, Roland: The Responsibility of Forms, bls.
5–8.
22 Altman, Rick: Film/Genre, bls. 85.
23 Film/Genre.
24 Sama, bls. 84–86.
25 Geertz, Clifford: Local Knowledge, bls. 19–23.
26 Aristóteles: Um skáldskaparlistina, bls. 59.
27 Philosophical Investigations.
28 Þorsteinn Gylfason: Réttlæti og ranglæti, bls.
278–279.
29 Sama, bls. 278.
30 Wittgenstein, Ludwig: Philosophical In-
vestigations, grein 66. Í þessari andrá er freistandi
að líta til greinar Þorsteins Gylfasonar „Er tónlist
mál?“ Þar má segja að hann styðji sjónarmið Witt-
gensteins með athugun sinni á hvörfum í tengsl-
um við orðið opið/opin/opinn. Hann sýnir fram á
það að orðið hafi síbreytilega merkingu t.a.m. í
samhenginu „opinn gluggi“, „opin háskóladeild“
og „opið auga“. Það er síðan skoðun Þorsteins að
orð og tónar búi yfir svipaðri margræðni með því
að þiggja „gildi sitt af samhengi sínu“ (bls.118).
Rick Altman styður einnig þetta sjónarmið Wittg-
ensteins á einkar fróðlegan hátt í bók sinni
Film/Genre. Þar segir Altman frá því þegar hann
tók Wittgenstein á orðinu og fór í stórverslunar-
leiðangur til þess að horfa og sjá hvernig hnetur
(nuts) væru flokkaðar. Niðurstaða hans eftir versl-
unarleiðangur, heimsókn í vöruskemmur og upp-
flett í alfræðiorðabókum sýndu honum fram á það
að hnetur eru ekki eitthvað eitt, heldur eitthvað
fjölmargt. Hann sá ekki hnetur heldur „hillur, um-
búðir og orð“ (bls. 96–97).
31 Þetta ætti svo sem er ekki að koma þeim á óvart
er þekkja eitthvað til sálgreiningar. Ein ástsælasta
kenning hennar gengur út á það að mismæli fólks
í daglegu lífi séu engar tilviljanir heldur liggi þar
ákveðin, en dulvituð, boð að baki. Samkvæmt
þessu má líta á sálgreiningu sem tilraun til þess að
ramma inn sálarlífið.
32 Ayer, A.J.: Wittgenstein, bls. 125.
Magnús Einarsson (f. 1960) er MA í mannfræði frá Wiscons-
in-háskóla í Madison. Hann er framhaldsskólakennari.
58 Um kvikmyndir 22.10.2002 10:13 Page 63