Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 42

Eðli illskunnar
Morðingjar Agöthu Christie
Ármann Jakobsson
„Ég er hrædd um að ég hneigist alltaf til að trúa
því versta.
Það er ekki fallegur eiginleiki. En mjög oft reyn-
ist það rétt eins og málin sanna“
Jane Marple.1
Óhugnaður fjarri?
Sakamálasögur Agöthu Christie eru svo ein-
faldar að þær virðast nánast vera barna- og
unglingabækur. En aðeins á yfirborðinu.2 Önnur
ástæða þess að þær eru boðlegar börnum er
að í þeim er ekki mikið ofbeldi, myrkur, blóð og
viðbjóður heldur fer meira fyrir friðsamlegu
spjalli yfir tebollum í vel lýstum stofum. En þá
er aðeins hálf sagan sögð. Þegar kafað er und-
ir yfirborðið eru morð alltaf ofbeldisverk.
Óhugnaður í sögum Agöthu Christie felst ekki í
að gera fólki bilt við. Hann krefst nákvæmari
lesturs og umhugsunar. Morðingjarnir eru ekki
stórvaxnir, öróttir og þrælvopnaðir eða eiga
heima í undirheimum, heldur gætu þeir þess
vegna verið vinirnir og grannarnir. Sem er hálfu
verra. Því að ef morðingjarnir eru ekki öðruvísi
eru þeir eins og við. Hver sem er getur verið
morðingi. Eða eins og ungfrú Marple orðar það
einu sinni: „Murders . . . can happen anywhere.
And do.“ (Morð . . . geta átt sér stað hvar sem
er. Og gera það.) 3
Stundum er litið á bækur Agöthu Christie
sem eins konar ævintýri þar sem gáturnar leys-
ast alltaf, hinum ranglátu er refsað og allir lifa
síðan sælir til æviloka. Þetta má allt til sanns
vegar færa. Hins vegar eru persónulýsingar í
sögum Agöthu Christie alltaf trúverðugar og
sálfræðilega réttar. Þær rista ekki alltaf djúpt.
Persónurnar eru oft manngerðir eða týpur. Það
þarf ekki að vera til baga heldur eykur jafnvel
gildi bókanna sem dæmisagna. Einfaldar og
skýrar persónur gefa höfundi færi á að takast á
við mannlífið og samskipti manna. Og Agatha
Christie var afar næm á mannlega náttúru og
sálfræðin ekki verri en svo að sjálfur Sigmund
Freud var í hópi aðdáenda hennar.
Hættuleg einsýni
Í sögu eftir Agöthu Christie er lausnar gátunnar
ýmist að leita hjá fórnarlambinu eða morðingj-
anum og í flestum tilvikum eru þessar persón-
ur áhugaverðastar. Í skiptum þeirra má líka oft-
ast finna áköfustu tilfinningarnar þó að ástæður
glæpanna í sögum Agöthu Christie séu sjaldn-
ast heitar ástríður heldur einfaldlega fégræðgi.
Ekki eru þó allir morðingjar knúnir áfram af
grægði, til að mynda ekki Jacqueline de Bell-
efort í Death on the Nile (1937):
„She herself had not coveted Linnet
Ridgeway’s money, but she had loved
Simon Doyle, had loved him beyond reason
and beyond rectitude and beyond pity“ (247)
(Hún hafði ekki ágirnst peninga Linnetar
Ridgeway en hún hafði elskað Símon Doyle
og ástin var yfirsterkari skynsemi, heiðar-
leika og samúð.) 4
Hercule Poirot hefur meiri samúð með henni
en flestum morðingjum en af orðum hans má
þó glöggt ráða að kona sem elskar svona heitt
er stórhættuleg umhverfi sínu.
Morðingjarnir eru allajafna áhugaverðari en
fórnarlömbin, eru lengur á sviðinu og síðast en
ekki síst eru það þeir sem heyja einvígi við
rannsakandann og þurfa þá oft að beita tals-
verðum klókindum og slægð. Þess vegna þurfa
þeir að vera verðugir andstæðingar, allt að því
jafningjar þess sem rannsakar glæpinn. Agöthu
Christie tekst raunar lengi vel að gabba lesend-
ur sína til að halda að morðin í bókinni The ABC
Murders (1936) séu framin af geðsjúklingi. En í
sögulok reynist um hefðbundinn auðgunar-
glæp að ræða. Lesendum er vitaskuld létt. Í
þessum leik er nefnilega ómark ef morðinginn
er „minni máttar“. Það fellur ekki að ævin-
týraformgerðinni.
Ekki eru þó allir morðingjar Agöthu Christie
gáfaðir í hefðbundnum skilningi. Einn klókasti
morðinginn í glæpasögum hennar er fremur
heimsk kona, Gerda Christow. Með einföldum
hætti tekst henni að leika bæði á lögregluna og
sjálfan Hercule Poirot um hríð, að vísu dyggi-
lega studd af heimafólki og gestum sveitaset-
ursins The Hollow, sem bókin dregur nafn sitt
af (1946). Aðferðin er einföld og margnotuð af
morðingjum Agöthu Christie, allt frá fyrstu bók
hennar, The Mysterious Affair at Styles (1920).
Reynt er að leiða gruninn að hinum seka en að
gefnum ákveðnum forsendum sem síðan reyn-
ast hrynja. Þá verða rannsakendur fórnarlömb
eigin nauðhyggju og gleyma að þó að fyrri for-
sendur hafi reynst rangar gæti hinn grunaði
samt sem áður verið sekur.
Þó að Agatha Christie sé alla jafna dómhörð
í garð glæpamanna hefur hún nokkra samúð
með frú Christow sem er einn fárra ástríðu-
glæpamanna í sögum hennar.
„Gerda loved John terribly, but she didn’t
want to love him for what he was. She built
up a pedestal for him and attributed every
splendid and noble and unselfish character-
istic to him. And if you cast down an idol,
there’s nothing left.“ (185)
(Gerða elskaði John út af lífinu, en hún vildi
ekki elska hann eins og hann var. Hún lyfti
honum á stall og gæddi hann öllum þeim fá-
gætu, og göfugu og óeigingjörnu eðlisþátt-
um sem hún þekkti. Og ef goði er hrundið af
stalli, þá er ekkert eftir.) 5
Saga frú Christow sýnir þó fyrst og fremst að
það borgar sig stundum að vera einfaldur og
um leið erum við minnt á að vantreysta ber for-
42 Agatha Christie 17.10.2002 11:06 Page 42