Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 12

verslunina sem hafði staðið óslitið frá 1602, en
höfðingjar landsins lögðust gegn því. Við það
tækifæri kallaði Björn Markússon lögmaður ein-
okunina „malum neccesarium“ eða nauðsyn-
legt böl sem tryggði siglingar til landsins og
sanngjarna verslun.
Töluvert margt sem tengist mannlífi og
menningu hlýtur að fljóta með flutningi stofn-
ana og nýjum pólitískum tengslum sem ESB-
aðild skapar. Sambandið veitir þó mikla fjár-
muni til þess að viðhalda menningarlegri fjöl-
breytni – eins og það er kallað – t.d. með því að
styrkja málsvæði sem eiga undir högg að
sækja. Mörg þjóðarbrot, svo sem Baskar á
Spáni, sjá ESB sem frelsun frá þeirri menning-
arlegu samræmingu sem rekin hefur verið inn-
an þjóðríkja Evrópu. Opinber stefna og raun-
veruleg menningarskipti eru þó tvennt ólíkt, og
mikið hefur verið fjallað um kosti og galla
frjálsra menningarstrauma, en í þeirri sálmabók
verður ekki blaðað hér. Aftur á móti er næsta
öruggt að efnahagslegt sjálfstraust mun skipta
úrslitamáli um hversu mikilli þjóðerniskennd
landsmenn telja sig hafa efni á, líkt og forðum
daga. Hér er því komið að kjarna málsins; um
konungdæmi, bandalög og viðskipti.
Efnahagslegt sjálfsöryggi
Evrópusambandið er klúbbur eða bandalag full-
valda ríkja sem hafa játast undir skyldur og
markmið sem allir meðlimir verða að axla. Það
er með nokkrum rétti hægt að kalla þetta lýð-
ræðislega útgáfu af konungdæmum eins og
þau þekktust á miðöldum. Í þá daga voru ólíkar
þjóðir oft tengdar saman undir einum þjóðhöfð-
ingja, án þess að þær gæfu eftir nema hluta af
fullveldi sínu. Yfirleitt voru utanríkisstjórnmál
og utanríkisviðskipti hnýtt saman hjá konungi,
en innanlandsmálefnum var að stórum hluta
haldið sér. Að stofni til er ESB skilgetið af-
kvæmi evrópskra styrjalda og hefur það mark-
mið að tryggja frið með stjórnmálasamruna, en
litið er á efnahagssamvinnu sem tæki til þess
að færa löndin saman. Sambandið hvetur til frí-
verslunar á milli aðildarlanda, en beitir ýmsum
höftum á þau lönd sem utan við standa. Að
þessu leyti er ESB afturför frá þeim frjálsa anda
sem ríkti fyrir 1914, en mikil framför frá því
hörmungarástandi er ríkti árið 1950 þegar
grunnurinn var lagður að sambandinu. Pólitísk
litlir sem engir. Síðar virðist Gissur sjálfur hafa
gert sem mest úr sköttunum til þess að koma
í veg fyrir konungseið, og landslýður þá kippt
að sér hendinni. Aðildin varð ekki að veruleika
fyrr en erindreki konungs, Hallvarður gullskór,
hafði ferðast um landið árið 1261 og kynnt til-
boð konungs milliliðalaust um tiltölulega lága
skatta. Vitanlega reyndi konungur að hækka
gjöldin síðar, þegar Krók-Álfur var sendur hing-
að út með nýjar skattakröfur. En þeim var hafn-
að og Skagfirðingar gerðu aðsúg að Krók-Álfi á
Hegranesþingi 1305; hann komst ekki lifandi
aftur til Noregs.
Skattar voru einnig trygging fyrir því að
Ísland myndi ekki gleymast í hafi,
því konungur hlyti ávallt að
gera ráðstafanir til þess að
flytja skatttekjurnar til
sín. En á sama tíma
hlaut skatturinn að rýra
arðsemi Íslandssigl-
inga. Ástæðan var ein-
faldlega sú að skattur-
inn var greiddur í vörum
sem nema skyldu fjórð-
ungi af flutningsgetu þeirra
kaupfara sem hingað sigldu
en flutningsgetan var mjög tak-
mörkuð. Ef til vill hefur þessi skylda orð-
ið til þess að verslun Norðmanna varð mátt-
lausari er á leið og efndir á loforðum um sex
skipakomur á ári rýrar að vöxtum. Síðar voru
mörg ár tilfærð þegar aðeins eitt skip kom til
landsins (árin 1357, 1362, 1367 og 1392) eða
jafnvel ekkert (1355, 1374 og 1390).
Það er líklegt að umræða um ESB-aðild muni
– líkt og forðum – snúast um aðildargjöldin.
Þess sjást reyndar þegar merki í opinberum
deilum um hver gjöldin muni raunverulega
vera. Ísland yrði eitt tekjuhæsta ríki ESB og
þyrfti því að leggja mikið af mörkum til sameig-
inlegra sjóða bandalagsins og í þróunaraðstoð
innan þess. Eitthvað af þessum peningum
kæmi til baka með styrkjum, t.d. til jaðar-
byggða, en hversu mikið er erfitt á að giska. Þá
hefur sjávarútvegsstefna ESB vakið áhyggjur
þótt ekki sé ljóst hvaða kröfur verða gerðar fyrr
en að aðildarviðræðum kemur. Það flækir síðan
málin að stækkun sambandsins er brátt á dag-
skrá og mörg fátæk en fjölmenn lönd munu fá
inngöngu. Slíkt getur ekki gerst nema með
töluverðum breytingum á fjárhagsramma ESB-
hækkun gjalda og lækkun styrkja.
Þjóðerni og verslun
Íslendingar og Norðmenn töluðu sama tungu-
mál árið 1262 og deildu samnorrænni þjóðarvit-
und. Þess vegna skiptu hugtök eins og þjóð-
erni og menning ekki sama máli þá og síðar í
sjálfstæðisbaráttunni við Dani. Hér verður þó
að minna á að það var aukið efnahagslegt
sjálfsöryggi sem nærði íslenska þjóðernis-
kennd eftir miðja nítjándu öld. Á sama tíma og
landsmönnum óx ásmegin í sjálfstæðis-
baráttu var gífurleg alþjóðavæð-
ing í uppsiglingu og markaðir
heimsins að opnast.
Þannig var ekki lengur
nauðsyn fyrir smáríki
að vera í pólitísku
bandalagi til þess að
geta komið fram-
leiðslu sinni í verð.
Þessi alþjóðavæðing
steytti síðar á kreppu og
tveimur heimsstríðum, en
fyrir árið 1914 var Evrópa
einn markaður þar sem öll lönd
gátu selt varning sinn án hindrana. Álf-
an var ennfremur eitt myntsvæði þar sem allir
evrópskir gjaldmiðlar, þar með talin íslenska
krónan, voru með fast verðmæti í gulli.
Íslendingar gerðust þjóðfrelsissinnar að stór-
um hluta vegna þess að þeir töldu sig hafa efni
á því. Með aukinni fríverslun fóru þau tengsl að
rofna sem bundið höfðu Ísland við Noregskon-
ung – og síðar Danaveldi. Á nítjándu öld varð
þeim smátt og smátt ljóst að þeir gátu staðið
fyrir sínu á heimsmarkaði. Íslendingar hættu að
sjá Danmörku fyrir sér sem brú á milli sín og
umheimsins, enda var Danmörk aðeins útkjálki
í Evrópu eins og Halldór Laxness hélt fram í
bók sinni Heiman eg fór. Margir heitir sjálf-
stæðissinnar, svo sem Einar Benediktsson
skáld, vildu losna undan yfirráðum Dana til
þess að geta leitað eftir fjármagni frá öðrum
löndum, t.d. Englandi. Það er himinn og haf á
milli áræðis nítjándu aldar Íslendinga og þess
sem þekktist á átjándu öld. Árið 1770 gaf Dana-
konungur kost á því að fella niður einokunar-
Hér var greini-
lega komið konung-
dæmi með beinar
og breiðar brautir til helstu
landa Evrópu, sem stóðu
Íslendingum opnar um leið
og þeir gerðust
konungsþegnar.
09 ESB og gamli sáttmáli 17.10.2002 10:58 Page 12