Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Blaðsíða 55

bls. 55
Þær þurfa að finna
lífsreynslu sinni form
sem gerir þeim kleift
að vera sögumenn eig-
in sögu án þess að
brjóta á yfirborðinu
lögmálið um þögn kon-
unnar og þolanda-
stöðu. . . . en þær
þurf[tu] ekkert síður að
finna út hvað þær
[áttu] að skrifa um.
Hvað gerist í lífi
kvenna sem . . . [er] þess virði að frá sé sagt í
bók?3
Karlmenn velta sjaldan fyrir sér kynferði sínu
þegar þeir skrifa endurminningar sínar. Þeir
spyrja ekki hvaða möguleika eða aðstæður það
hefur fært þeim í lífinu að fæðast karlkyns né
hvaða takmarkanir karlmennskan hefur sett
þeim. Konurnar komast hinsvegar yfirleitt ekki
hjá því að vera meðvitaðar um kynferði sitt.
Áður en þær geta hafist handa við skriftirnar
þurfa þær að réttlæta það, bæði fyrir sjálfum
sér og lesendum sínum, að þær ætli sér að
rjúfa þá þögn sem yfirleitt umlykur ævi kvenna
og segja sögu sína, sögu sem samkvæmt
hefðbundnum skilgreiningum er ekki til. Guð-
björg Jónsdóttir frá Broddanesi hefur þannig
frásögn sína á þeirri kvenlegu dyggð að gera lít-
ið út sjálfri sér og hún brynjar sig með alls kyns
fyrirvörum um réttmæti þess að hún sé yfirleitt
að skrifa.
Ekki býst ég við að hafa neitt það fram að
bjóða sem almenningur telur verðmæti, og því
síður að það hafi mikið bókmenntagildi. . . .
Vafalaust má ég sætta mig við það að allflestir
líti þessar línur smáum augum.4
Með þessari kynningu hefur hún skrúfað fyrir
allar væntingar svo að þeir sem hætta sér út í
lesturinn geta ekki
orðið fyrir vonbrigð-
um. Hún hefur sjálf
sagt þeim að frá
henni sé einskis að
vænta.
Þótt lífshlaup
kvennanna átján
sem birtast í bókinni
sé margbreytilegt
reyna þær að fella
frásögn sína að
ramma (sjálfs)ævi-
sögunnar, sem bæði er beinni og lógískari en
lífið sjálft. Við lesturinn má því greina ákveðin
meginstef, sem hvað eftir annað skjóta upp
kollinum. Þessi grunnstef eru bernskan,
menntun og ferðalög. Um eitthvert þessara
efna er fjallað í nær öllum köflunum í bókinni
enda voru þetta svið sem bæði átti og mátti
tala um. Ítarleg umfjöllun um bernskuárin er
einkum áberandi í þeim æviminningum sem
skrifaðar voru á fyrri hluta tuttugustu aldar. Til-
gangurinn með ritun (sjálfs)ævisagnanna er
ekki að koma sjálfum sér á framfæri, heldur
færa í letur vitneskju um lifnaðarhætti og
menningu sem heyrði nú sögunni til. Konurnar
minnast gjarnan uppvaxtaráranna, foreldra
sinna, húsakynnanna sem þær ólust upp í og
leikjanna sem þær léku sem börn. Í slíkum end-
urminningum er sambandið við móðurina, eða
þær konur sem gengu stúlkunum í móðurstað,
í forgrunni. Ragnhildur bendir einmitt á þá at-
hyglisverðu staðreynd að yfirleitt leggja sögu-
konurnar meira upp úr sambandinu við móður
sína en sambandi sínu við eigin börn síðar á
lífsleiðinni. Í minningunni er dótturhlutverkið
sett ofar móðurhlutverkinu.
Oft er áherslan á bernsku og uppvöxt notuð
til þess að varpa ljósi á það sem á daga kvenn-
anna dreif síðar á ævinni og margar staldra við
tiltekin atvik sem þær telja að hafi skipt sköp-
um við mótun sjálfsmyndar sinnar. Guðrún
heitum í gegnum efnisflokkana tvo til að sjá í
hverju munurinn lægi. Eitt af því sem þá kom í
ljós var að ævisögur og frásagnarþættir af ein-
stökum konum eru yfirleitt flokkuð undir leitar-
orðinu konur. Leitarvélin skilgreinir þau því eft-
ir líffræðilegu kyni, áður en farið er út í frekari
aðgreiningar. Sagnaþættir og ævisögur karl-
manna eru hinsvegar ekki flokkuð eftir kynferði
viðfangsefnisins og koma því ekki upp við áður-
greinda leit. Eina safnritið sem byggði á ein-
hverskonar minningabrotum eða viðtölum við
karlmenn sem upp kom var bókin Íslenskir
elskhugar. Vinsælar ritraðir þar sem íslenskir
karlmenn birtast sem gerendur eins og Þeir
settu svip á öldina, Íslenskir athafnamenn,
þriggja binda verk sem eingöngu fjallar um karl-
menn, og Merkir Íslendingar, en þar fylla frá-
sagnir af íslenskum úrvalskörlum fyrstu fimm
bindin, falla hinsvegar ekki undir tvenndarparið
karl/kona í leitarvélum bókasafna, enda eru
spurningar um kynferði ekki viðfang slíkra rita.
Sjálfsævisögur kvenna
Í afar fróðlegum og skemmtilegum inngangi að
bókinni Íslenskar konur ræðir Ragnhildur Richt-
er um fyrirbærið sjálfsævisögur, sérstaklega
sjálfsævisögur kvenna. Þar kemur fram að þeg-
ar íslenskar konur fóru fyrst að skrifa sjálfsævi-
sögur sínar á fyrri hluta tuttugustu aldar höfðu
þær fáar eða engar fyrirmyndir
. . . að því hvernig hægt er skrifa sögu sem
hefur ekki hefðbundna söguhetju heldur á að
fjalla um aðalpersónu sem fór kannski aldrei að
heiman, sem þurfti alltaf að sinna öðrum fyrst
. . . og sem er um aðalpersónu sem aldrei vann
neina sigra í opinberu lífi, tók raunar varla þátt í
því.2
Um þennan vanda hefur Ragnhildur áður fjallað
í bók sinni Lafað í röndina á mannfélaginu. Um
sjálfsævisögur íslenskra kvenna sem út kom
1997. Þar segir hún:
54 Kvennasögubók 17.10.2002 11:07 Page 55