Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 39

39
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
var skorið niður á sýktu svæðunum,
hvort sem það hafði tekið veikina
eða ekki. Að nokkrum tíma liðnum
var fé flutt af af ósýktum svæðum á
fjárlausu svæðin. Þessi aðgerð hófst
árið 1944 og stóð yfir í 10 ár. Á þeim
tíma tókst að mestu leyti að útrýma
mæði úr landinu. Seinustu mæði-
kindunum var lógað árið 1965 en
áætlað er að alls hafi verið skorið
niður um 650 þúsund fjár. Hvergi
annars staðar hefur tekist að útrýma
þessum sauðfjársjúkdómi.15 Það er
athyglisvert að á þessum tíma var
einungis hægt að greina sjúkdóm-
inn á klínískum einkennum. Grein-
ingin var svo staðfest við krufningu.
Hinn langi meðgöngutími sjúk-
dómsins gerði líka að verkum að
erfitt var að greina hvort hjörð væri
smituð. Að takast skyldi að útrýma
mæði var að miklu leyti því að
þakka hversu glöggur Guðmundur
Gíslason var á byrjunareinkenni
sjúkdómsins, og svo góðu samstarfi
hans við bændur. Auk mæði var
votamæði útrýmt í þessu átaki.
Árið 1935 kom upp taugasjúk-
dómur í sauðfé á Suður- og Suðvest-
urlandi og var hann áður óþekktur
á þeim slóðum. Hans varð vart
á allmörgum bæjum en oftast í
fáum kindum. Í fyrstu var talið að
hér væri á ferðinni riðuveiki sem
þekkt var annars staðar á landinu
og hafði borist til Íslands um eða
fyrir aldamótin 1900. Síðar var stað-
fest að um nýjan sjúkdóm væri að
ræða og nefndi Björn Sigurðsson
hann visnu, vegna hrörnunarein-
kenna í heilavef.16 Visna kom upp á
svæðum þar sem mæði var algeng
og einkenni mæði og visnu komu
stundum fram í sömu kindunum.
Einkenna varð aldrei vart í kindum
yngri en tveggja vetra. Visna byrj-
aði með máttleysi í afturfótum, sem
ágerðist hægt og endaði með lömun,
fyrst í afturlimum og síðan í öllum
líkamanum. Sjúkdómurinn stóð yfir
í vikur eða mánuði og var alltaf
banvænn. Helstu vefjaskemmdir
voru bólgur í heilahimnu og í hvít-
unni umhverfis heilahólfin. Afmýl-
ing (demyelination) var áberandi og
virtist koma í kjölfar bólgunnar.
Visnu var útrýmt við niðurskurð fjár
vegna mæði.
Mæði og visna í öðrum
löndum
Fyrstu grunnrannsóknir á mæði
voru gerðar á Íslandi enda olli
veikin hér faraldri sem ógnaði fram-
tíð sauðfjárræktar í landinu. Mæði
hafði þó áður verið lýst í öðrum
löndum þar sem hún var landlæg
en hafði ekki eins mikil bein fjár-
hagsleg áhrif. Sjúkdómnum var
fyrst lýst sem Graaf-Reinet-veiki
í Suður-Afríku 1915, sem ágengri
lungnabólgu eða Montana-sauð-
fjársjúkdómi í Bandaríkjunum 1923
og sem la bouhite í Frakklandi
1942.15 Eftir að niðurstöður mæði-
rannsókna á Íslandi birtust var
sjúkdómurinn fljótlega greindur í
mörgum öðrum löndum.15 Árið
1968 var ágengri lungnabólgu
með klínískum einkennum mæði,
zwoegerziekte, lýst í fé af Texel-
kyni í Hollandi17 og lungnabólga í
sauðfé og geitum sem líktist mæði
var þekkt í flestum löndum Evrópu,
í Norður-Ameríku, á Indlandi og í
Kenía.15 Mæði virðist því útbreidd
um allan heim, en hefur þó ekki
fundist í Ástralíu og á Nýja-Sjálandi.
Einkenni um taugasjúkdóm og
vefjaskemmdir í miðtaugakerfi hafa
hins vegar sjaldan greinst í sauðfé
þar sem mæði er algeng. Í Hollandi
hafa þó sést skemmdir í miðtauga-
kerfi, svipaðar visnu, í einstaka
sauðkind sýktri af zwoegerziekte.18
Í Bandaríkjunum hefur sjaldgæfum
taugaeinkennum sem líkjast visnu
verið lýst í kindum með mæði19 en
vefjaskemmdir í miðtaugakerfi hafa
þó sést mun oftar við krufningu.
Sýking í miðtaugakerfi jafnframt
lungnasýkingu er því oftast ein-
kennalaus. Í öðrum löndum hefur
einstaka sinnum verið greint frá
visnueinkennum í sauðfé, til dæmis
í Þýskalandi og á Indlandi.15
Rannsóknir á mæði og
visnu í kindum
Á árunum 1945 til 1951 gerðu Björn
Sigurðsson læknir (3. mynd) og for-
stöðumaður Tilraunastöðvarinnar
á Keldum (4. mynd) og samstarfs-
menn hans, Páll Agnar Pálsson,
4. mynd. Tilraunastöðin á Keldum árið 1963. – Institute for Experimental Pathology, Uni-
versity of Iceland, Keldur 1963. Ljósm./Photo: Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði á
Keldum.
5. mynd. Páll Agnar Pálsson, dýralæknir –
Páll A. Pálsson DVM.