Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 69

69
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
þá skýringu. Þeir Þales og Anaxi-
mander fjölluðu um eðli og grund-
vallarþætti náttúrunnar. Svo gerði
einnig þriðji mikli náttúruvísinda-
maðurinn frá Litlu-Asíu, Anaxa-
góras. Hann var uppi á 5. öld f.Kr.
og starfaði í Aþenu en þangað hafði
þungamiðja grískrar menningar þá
færst. Anaxagóras fjallaði um eðli
skýja, haglmyndun og breytingar á
hita með hæð frá jörðu. Fleiri grískir
hugsuðir, svo sem Empedókles og
Demókrítos, fjölluðu um frumlæga
þætti náttúrunnar, loft, vatn, jörð og
eld, og margvísleg fyrirbæri í lofti.
Nokkurra alda umræður og
útskýringar skarpviturra heimspek-
inga um eðli náttúrunnar og veður-
fræðileg fyrirbæri ná svo hámarki
á 4. öld f.Kr. með riti Aristótel-
esar, Veðurfræðinni. Aristóteles er í
hópi mestu náttúruvísindamanna
sögunnar og einn áhrifamesti hug-
suður sem uppi hefur verið. Hann
fæddist í Stagíru við norðvestanvert
Eyjahaf. Faðir hans var hirðlæknir
Makedóníukonungs, en móðir hans
var frá Litlu-Asíu. Hann varð nem-
andi Platóns 17 ára gamall og varð
það síðan hlutskipti hans að dveljast
og starfa í skóla hins mikla meistara
í 20 ár, en þá lést sá gamli (1. mynd).
Aristóteles var með eindæmum
athugull og skarpskyggn náttúru-
skoðari, jafnvel talinn í fremstu
röð miðað við ströngustu nútíma-
kröfur. Fræðileg flokkun hans á
hundruðum lífvera var einstakt afrek
og varð um aldir viðmiðun nátt-
úrufræðinga. Meðal margra fræði-
rita Aristótelesar eru fyrrnefndar
bækur hans um veðurfræði, elsta
heildarrit um veðurfræðileg fyrir-
bæri. Veðurfræði Aristótelesar, á
grísku Μετεωρολογικά, var þýdd á
arabísku, textinn kallaður Al’thaar
Al’ulwiyyah (ةيولعلا راثآلا‎ ), og síðar
á latnesku, Meteorologica eða Meteora.
Ritverkið mun vera samið í kringum
340 f.Kr. Það skiptist í fjórar bækur
og fjalla fyrstu þrjár um veður-
fræði en hin fjórða aðallega um
efnafræði. Í veðurfræðibókunum
ræðir höfundur um regn, ský, þoku,
hagl, vinda, veðurfarsbreytingar,
þrumur, eldingar og fellibylji. Þótt
hinar merku veðurfræðiritgerðir
Aristótelesar jafnist ekki á við bækur
hans um líffræði urðu þær engu að
síður grundvallarrit í meira en tvö
þúsund ár.
Hinar fjölþættu og viðamiklu rit-
gerðir Aristótelesar voru þegar fram
liðu stundir álitnar fullnaðarsannindi.
Aristóteles lagði að vísu metnað sinn í
að smíða fullkomin og heilsteypt kerfi
til skýringar á margbreytileik fyrir-
bæra og hugtaka. En fjarri fór að hann
teldi þekkingu sína jafnfullkomna og
sú hersing lærðra aðdáenda og læri-
sveina sem lögðu stund á rit hans
næstu tvö þúsund árin. Hann benti
oftar en einu sinni á þörf fyrir frekari
rannsóknir á ýmsum sviðum. Slíkt
var honum að skapi. Að hætti sannra
vísindamanna heillaði þekkingarleitin
hann meira en þekkingin sjálf.
Hin fjölþættu skrif og kenningar
Aristótelesar á nánast öllum sviðum
þekkingar urðu viðfangsefni fræði-
manna á seinni öldum forngrískrar
menningar. Má nefna til sögunnar
heimspekinginn Jóhannes Fílópónus
í Alexandríu (490–570 e.Kr.) (2.
mynd). Það var því vissulega komin
fram gagnrýni og aðrar skoðanir en
birtust í ritum Aristótelesar áður
en hin forngríska menning rann
sitt skeið á enda. Á endurreisnar-
tímabilinu mörgum öldum seinna
„uppgötvuðust“ þessar gagnrýn-
israddir, eins og Fílópónusar, og
kyntu þær undir hugmyndaflug
og dirfsku hugsuða. Þær hjálpuðu
þeim til að losna af klafa hefða og
viðurkenndra skoðana sem þeir
efuðust um. Hér má t.d. nefna
umræður um fall hluta í hugsanlegu
lofttæmi, krafta og aðrar spurningar
sem urðu viðfangsefni aflfræði, sér-
greinar innan eðlisfræðinnar, og er
tímar liðu undirstöðugrein í veð-
urfræðinni. Nefna má að Galileo
Galilei vitnar mjög til Fílópónusar í
sínum ritum (3. mynd).4
Endurreisn og mælitæki
Á öðru tímabili í þróun vísinda-
legrar veðurfræði, frá því um 1600
e.Kr., hefjast vísindalegar tilraunir og
smíði mælitækja veldur þáttaskilum
í athugunum á náttúrunni. Nýjar
kenningar ryðja sér til rúms, sem
sumar hverjar stangast á við forn-
grískar hugmyndir, og aðrar fylgja
í kjölfar landafunda og aukinnar
þekkingar á jörðinni. Þetta annað
skeið veðurfræði telst standa í tvær
aldir, fram til um aldamótin 1800,
en þá hefur verið lagður grunnur
að meginþáttum vísindalegrar að-
ferðafræði í veðurfræðinni: Kerfis-
bundnum athugunum, úrvinnslu
þeirra, kenningasmíð og leit að lög-
málum um veður og vinda í lofthjúpi
jarðar.
2. mynd. Frá Mouseion (Háskólanum) í Alexandríu. Ein af um það bil 15 kennslustofum sem
grafnar hafa verið upp síðustu áratugi. Einn síðasti „prófessorinn“ í Alexandríu var Jóhannes
Fílópónus (490–570 e.Kr.).