Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 66

Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 66
Náttúrufræðingurinn 66 Hallmundar hellir er nýtt og varð til á 20. öld.21 Líklegast hefur Hall- mundur því búið í Surtshelli. Margir sagnfræðingar hafa varað við því að treysta um of á Land- námu sem örugga heimild. Hún sé skrifuð 200–300 árum eftir landnám og minningar um það þá teknar að fyrnast og staðreyndir að skekkj- ast. Bókin sé skrifuð með hagsmuni höfðingjaveldis 12. aldar að leiðar- ljósi og til að tryggja eignarhald og yfirráð yfir landi með tilvísan til landnámsmanna. Þorvaldur hol- barki fellur þó ekki inn í þá mynd. Enginn hafði hagsmuni af að skálda upp sögu um hann, hann átti enga þekkta afkomendur þegar komið var fram á 12.–13. öld og engar sagnir fara af jarðeignum hans. Menn minntust hans sem skálds og kvæðamanns sem hafði farið að Surtshelli og hitt þar jötuninn. Minningar um slíka menn geta vel geymst um aldir. Ferill kviðunnar Ef það sem rakið er hér að framan er eitthvað nærri réttu lagi má hugsa sér að ferill Hallmundarkviðu og sögunnar kringum hana hafi verið þessi: Þorvaldur holbarki orti kviðuna skömmu eftir eldgosið. Hún vakti athygli í Borgarfirði og fólk lærði hana mann fram af manni og kunni jafnframt skil á tildrögum kvæðisins, það er að segja eldgosinu og ferðinni frægu til hellisins Surts. Menn mundu einnig eftir höfundinum, hinu djúpraddaða skagfirska skáldi sem kvænst hafði borgfirskri stúlku og komist í mægðir við sjálfa Hell- ismenn. Kviðan flaug einnig í aðra landshluta. Smám saman fyrntist þó yfir minninguna og þegar Land- námuritarar fjölluðu um landnám í uppsveitum Borgarfjarðar voru flestir búnir að gleyma kviðunni og eldgosinu, enda liðin 150–200 ár frá atburðunum. Gosið kemur því ekki við sögu í Landnámu. Hins vegar lifðu enn sagnir af Hell- ismönnum og Þorvaldi holbarka og samskiptum hans við jötuninn í Surtshelli. Það er ólíklegt að þeir Snorri Sturluson og Sturla Þórðar- son hafa þekkt kviðuna því ekki örlar á áhrifum frá henni í ritum þeirra. Kviðan sat samt í minni manna annars staðar á landinu en þegar hún loks var skrifuð niður ásamt með lausamálinu í Bergbúa- þætti, e.t.v. löngu eftir ritun Land- námu, vissu menn ekki lengur til- drög hennar né hvar atburðirnir gerðust sem þar er lýst. Röð atburða Út frá því sem hér hefur verið sagt má reyna að gera sér grein fyrir aldri og röð helstu atriða, þ.e. eld- gossins sjálfs, Hallmundarkviðu og tíma Hellismanna. Gosið á sér stað eftir að Borgarfjarðarhérað er full- byggt og byggðin teygir sig til innstu dala. Hraunið virðist hins vegar komið á tímum annarrar kynslóðar innfæddra Íslendinga því að foringjar Hellismanna voru synir landnámsmanns samkvæmt Landnámu. Þetta þýðir að gosið varð á árabilinu 930–1000. Ef það er rétt niðurstaða að vísað sé til Eldgjárgossins í kviðunni verður að álíta að Hallmundarhraunsgos sé af svipuðum aldri og það og því ekki eldra en frá 930. Hall- mundarkviða er síðan ort nokkru eftir lok gossins en áður en Hell- ismenn settust að í Surtshelli. Það gæti hafa verið milli 940–950. Þá hefur Þorvaldur holbarki, meintur höfundur kviðunnar, verið um þrí- tugt. Skömmu seinna eru Hellis- menn komnir á kreik, þ.e. upp úr 950. Foringjar þeirra eru Þórarinn og Auðun Smiðkelssynir. Þeir hafa verið á aldur við Þorvald holbarka sem kvæntist systur þeirra, þó lík- lega eitthvað yngri, fæddir 920–930. Niðurstöður Greint er frá sögnum og örnefnum í grennd við Húsafell og Kalm- anstungu sem kunna að tengjast Hallmundarhraunsgosinu. Gömul örnefni benda til að landslag hafi breyst og vatns föll flust til við eldsumbrotin. Nafngreindir eru nokkrir bæir sem gætu hafa farið undir hraunið. Í Hallmundarkviðu virðist vera vísað með óbeinum hætti til Eldgjárgossins 934. Sam- kvæmt því gæti Hallmundarhraun verið yngra en Eldgjá. Hugsan- legur höfundur kvæðisins er Þor- valdur holbarki Þórðarson, sem Landnáma segir að hafi farið upp til hellisins Surts og flutt jötninum sem þar bjó drápu. Líklegasta tímasetning atriða: Hallmundarhraunsgos 930–940, Hallmundarkviða ort 940–950, tími Hellismanna 950–970. 7. mynd. Surtshellir. Vígi Hellismanna og beinahrúgan er 200 m innan við hellismunnann. – Surtshellir cave. Ljósm./Photo: Árni Hjartarson.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92

x

Náttúrufræðingurinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.