Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 66

Náttúrufræðingurinn
66
Hallmundar hellir er nýtt og varð
til á 20. öld.21 Líklegast hefur Hall-
mundur því búið í Surtshelli.
Margir sagnfræðingar hafa varað
við því að treysta um of á Land-
námu sem örugga heimild. Hún sé
skrifuð 200–300 árum eftir landnám
og minningar um það þá teknar að
fyrnast og staðreyndir að skekkj-
ast. Bókin sé skrifuð með hagsmuni
höfðingjaveldis 12. aldar að leiðar-
ljósi og til að tryggja eignarhald
og yfirráð yfir landi með tilvísan
til landnámsmanna. Þorvaldur hol-
barki fellur þó ekki inn í þá mynd.
Enginn hafði hagsmuni af að skálda
upp sögu um hann, hann átti enga
þekkta afkomendur þegar komið
var fram á 12.–13. öld og engar
sagnir fara af jarðeignum hans.
Menn minntust hans sem skálds
og kvæðamanns sem hafði farið
að Surtshelli og hitt þar jötuninn.
Minningar um slíka menn geta vel
geymst um aldir.
Ferill kviðunnar
Ef það sem rakið er hér að framan er
eitthvað nærri réttu lagi má hugsa sér
að ferill Hallmundarkviðu og sögunnar
kringum hana hafi verið þessi:
Þorvaldur holbarki orti kviðuna
skömmu eftir eldgosið. Hún vakti
athygli í Borgarfirði og fólk lærði
hana mann fram af manni og kunni
jafnframt skil á tildrögum kvæðisins,
það er að segja eldgosinu og ferðinni
frægu til hellisins Surts. Menn
mundu einnig eftir höfundinum,
hinu djúpraddaða skagfirska skáldi
sem kvænst hafði borgfirskri stúlku
og komist í mægðir við sjálfa Hell-
ismenn. Kviðan flaug einnig í aðra
landshluta. Smám saman fyrntist
þó yfir minninguna og þegar Land-
námuritarar fjölluðu um landnám
í uppsveitum Borgarfjarðar voru
flestir búnir að gleyma kviðunni
og eldgosinu, enda liðin 150–200
ár frá atburðunum. Gosið kemur
því ekki við sögu í Landnámu.
Hins vegar lifðu enn sagnir af Hell-
ismönnum og Þorvaldi holbarka
og samskiptum hans við jötuninn
í Surtshelli. Það er ólíklegt að þeir
Snorri Sturluson og Sturla Þórðar-
son hafa þekkt kviðuna því ekki
örlar á áhrifum frá henni í ritum
þeirra. Kviðan sat samt í minni
manna annars staðar á landinu en
þegar hún loks var skrifuð niður
ásamt með lausamálinu í Bergbúa-
þætti, e.t.v. löngu eftir ritun Land-
námu, vissu menn ekki lengur til-
drög hennar né hvar atburðirnir
gerðust sem þar er lýst.
Röð atburða
Út frá því sem hér hefur verið sagt
má reyna að gera sér grein fyrir
aldri og röð helstu atriða, þ.e. eld-
gossins sjálfs, Hallmundarkviðu og
tíma Hellismanna. Gosið á sér stað
eftir að Borgarfjarðarhérað er full-
byggt og byggðin teygir sig til
innstu dala. Hraunið virðist hins
vegar komið á tímum annarrar
kynslóðar innfæddra Íslendinga
því að foringjar Hellismanna voru
synir landnámsmanns samkvæmt
Landnámu. Þetta þýðir að gosið
varð á árabilinu 930–1000. Ef það
er rétt niðurstaða að vísað sé til
Eldgjárgossins í kviðunni verður
að álíta að Hallmundarhraunsgos
sé af svipuðum aldri og það og
því ekki eldra en frá 930. Hall-
mundarkviða er síðan ort nokkru
eftir lok gossins en áður en Hell-
ismenn settust að í Surtshelli. Það
gæti hafa verið milli 940–950. Þá
hefur Þorvaldur holbarki, meintur
höfundur kviðunnar, verið um þrí-
tugt. Skömmu seinna eru Hellis-
menn komnir á kreik, þ.e. upp úr
950. Foringjar þeirra eru Þórarinn
og Auðun Smiðkelssynir. Þeir hafa
verið á aldur við Þorvald holbarka
sem kvæntist systur þeirra, þó lík-
lega eitthvað yngri, fæddir 920–930.
Niðurstöður
Greint er frá sögnum og örnefnum
í grennd við Húsafell og Kalm-
anstungu sem kunna að tengjast
Hallmundarhraunsgosinu. Gömul
örnefni benda til að landslag hafi
breyst og vatns föll flust til við
eldsumbrotin. Nafngreindir eru
nokkrir bæir sem gætu hafa farið
undir hraunið. Í Hallmundarkviðu
virðist vera vísað með óbeinum
hætti til Eldgjárgossins 934. Sam-
kvæmt því gæti Hallmundarhraun
verið yngra en Eldgjá. Hugsan-
legur höfundur kvæðisins er Þor-
valdur holbarki Þórðarson, sem
Landnáma segir að hafi farið upp
til hellisins Surts og flutt jötninum
sem þar bjó drápu.
Líklegasta tímasetning atriða:
Hallmundarhraunsgos 930–940,
Hallmundarkviða ort 940–950, tími
Hellismanna 950–970.
7. mynd. Surtshellir. Vígi Hellismanna og beinahrúgan er 200 m innan við hellismunnann.
– Surtshellir cave. Ljósm./Photo: Árni Hjartarson.