Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 60

Náttúrufræðingurinn
60
Árni Hjartarson
Náttúrufræðingurinn 85 (1–2), bls. 60–67, 2015
Hallmundarkviða,
Áhrif eldgoss á mannlíf
og byggð í Borgarfirði
Ritrýnd grein
Inngangur
Þessi grein er beint framhald af
grein um Hallmundarkviðu sem
birtist í Náttúrufræðingnum í fyrra.1
Þar var fjallað um kviðuna og tengsl
hennar við eldsumbrotin sem urðu
þegar Hallmundarhraun í Borgar-
firði rann frá gígum sínum uppi
við Langjökul. Niðurstaða greinar-
innar var sú að þessi forna kviða
væri frá 10. öld og því sem næst
samtímaheimild um Hallmundar-
hrauns gosið. Einnig var því haldið
fram að í henni væri að finna vís-
bendingar um að hraunið hefði
valdið tjóni og mannskaða í byggð.
Áður hafa flestir talið að kvæðið
væri frá 12. eða 13. öld. Sú niður-
staða að um samtímaheimild
sé að ræða opnar möguleika á
allskyns hugleiðingum, getgátum
og nýjum túlkunum á kviðunni
sjálfri, örnefnum og mannlífi í upp-
sveitum Borgarfjarðar á fyrstu ára-
tugum byggðar í héraðinu og býður
upp á vangaveltur um hugsanlegan
höfund.
Munnmæli
Á ritunartíma Landnámu virðist
Hallmundarhraunsgosið að mestu
hafa verið gleymt, enda liðin frá því
um 150–200 ár, a.m.k. nefna land-
námuritarar það ekki í frásögum
sínum. Í aldanna rás hafa samt
sem áður varðveist munnmæli um
eldgos á þessum slóðum og um að
byggð í Geitlandi eða þar í grennd
hafi horfið undir hraun í fyrndinni.
Jónas Hallgrímsson skoðaði Hall-
mundarhraun sumarið 1841 og
nefnir í dagbók sinni sögn um Reyk-
holt hið forna, sem átti að hafa verið
nokkru innan við Kalmanstungu og
lent undir hrauni í eldgosi.2 Jónas
taldi að eitthvað væri hæft í þessu
og ályktaði að hið unglega hraun
sem þar má sjá hefði runnið eftir
landnám. Hraunið sem Jónas nefnir
er tunga úr Hallmundarhrauni. Þor-
valdur Thoroddsen3 var annarrar
skoðunar í eldfjallasögu sinni og
taldi Hallmundarhraun allt for-
sögulegt. Sú var lengi skoðun jarð-
fræðinga og annarra fræðimanna,
eða allt til ársins 1989 þegar Haukur
Jóhannesson birti gjóskulagaathug-
anir sínar á hrauninu sem leiddu í
ljós að það væri að öllum líkindum
frá sögulegum tíma.4
Örnefni og landamerki
Forn örnefni geta gefið vísbendingar
um breytingar á landslagi og stað-
háttum og svo virðist vera í grennd
við Hallmundarhraun. Bærinn
Fljótstunga í Hvítársíðu stendur t.d.
ekki í neinni tungu, eins og nafn
hans gefur þó til kynna, heldur í
Greint er frá sögnum og örnefnum í grennd við Húsafell og Kalmanstungu
sem virðast tengjast eldsumbrotunum sem urðu þegar Hallmundarhraun
í Borgarfirði rann frá gígum sínum uppi við Langjökul og niður í byggð-
ina innst í Hvítársíðu. Örnefni benda til að landslag hafi breyst og vatns-
föll flust til vegna hraunsins. Nafngreindir eru nokkrir bæir sem gætu hafa
farið undir hraunið. Í Hallmundarkviðu virðist vera vísað með óbeinum
hætti til Eldgjárgossins 934. Höfundur kviðunnar hefur því þekkt til
þess. Í greininni er fjallað um Hellismenn í Surtshelli. Þeirra er ekki getið
í kviðunni. Hugsanlega var hún ort áður en þeir settust þar að. Færð eru
rök fyrir því að höfundur kvæðisins sé Þorvaldur holbarki Þórðarson, sem
Landnáma segir að hafi farið upp til hellisins Surts og flutt jötninum sem
þar bjó drápu.
Líklegasta tímasetning atriða: Hallmundarhraunsgos 930–940, Hall-
mundarkviða ort 940–950, tími Hellismanna 950–970.