Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 19

19
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Kynblöndun ilmbjarkar
og fjalldrapa á nútíma
Inngangur
Ilmbjörk (Betula pubescens Ehrh.)
og fjalldrapi (Betula nana L.)
eru tegundir af sömu ættkvísl.
Báðar eru þær mikilvægar í
íslenskum gróðursamfélögum. Á
Íslandi er birkið víðast hvar
lágvaxið og kræklótt (1. mynd)
en svipað birkikjarr finnst einnig
í norðanverðri Skandinavíu og í
fjalllendi sunnar í Evrópu. Þetta
afbrigði ilmbjarkar er oft kallað
fjallabirki (e. mountain birch). Lengi
hefur leikið grunur á að ilmbjörk
og fjalldrapi blönduðust innbyrðis
og að þessi blöndun sé ástæða þess
hversu lágvaxið og kræklótt íslenska
birkið, eða fjallabirkið, er.1 Hér
höfum við kosið að nota orðið birki
yfir tegundir af ættkvíslinni Betula
þegar ekki er kostur að tilgreina
tegund, eða þegar aðgreiningar er
Lilja Karlsdóttir, Margrét Hallsdóttir, Ægir Þór Þórsson og Kesara
Anamthawat-Jónsson
Náttúrufræðingurinn 86 (1–2), bls. 19–27, 2016
Ritrýnd grein
Ilmbjörk og fjalldrapi eru tegundir af sömu ættkvísl og eru, hvor á sinn
hátt, mikilvægar í íslenskum gróðursamfélögum. Álitið er að ástæðan fyrir
því að íslenskt birki er lágvaxið og kræklótt sé kynblöndun ilmbjarkar og
fjalldrapa. Tegundirnar hafa ekki sama fjölda litninga og því verða flestar
kynfrumur sem afkvæmin mynda gallaðar. Fáeinar eðlilegar kynfrumur
nægja þó til þess að blandað erfðaefni berst aftur til foreldrategundanna,
svo að erfðablöndun getur orðið á milli tegunda. Gölluð birkifrjókorn
sem safnast fyrir í mó og setlögum gefa hins vegar vísbendingu um
tegundablendinga fyrr á tímum. Í þessari rannsókn var leitað að slíkum
frjókornum til þess að athuga hvenær og við hvaða aðstæður ilmbjörk og
fjalldrapi hefðu blandast eftir ísaldarlok. Sýni voru tekin úr mó á þremur
stöðum á Íslandi, í Eyjafirði, Grímsnesi og Þistilfirði. Frjókorn voru
einangruð, birkifrjókorn mæld og hlutföll tegunda reiknuð út frá stærð en
afbrigðileg birkifrjókorn talin. Á öllum stöðunum fundust tímabil með háu
hlutfalli afbrigðilegra birkifrjókorna. Með samanburði við loftslagsgögn úr
Grænlandsjökli má greina áhrif loftslags á birkiskóga. Blöndun tegunda
var tengd framgangi ilmbjarkar þar sem fjalldrapi var fyrir við hlýnandi
loftslag. Slík blöndun kann að hafa átt sér stað um alla norðanverða
Evrópu þegar skógar breiddust út eftir að jökull hörfaði í upphafi nútíma.
Á Íslandi hefur loftslag mikinn hluta nútíma verið nálægt því lágmarki sem
birkiskógar þarfnast. Aðstæður til kynblöndunar ilmbjarkar og fjalldrapa
hafa því myndast hvað eftir annað. Með þeirri hlýnun sem orðið hefur
síðustu áratugi hefur ný hrina blöndunar hafist.